سیانور چیست؟

سیانور یک سم کشنده سلولی است که با مسدود کردن استفاده از اکسیژن در سلول‌ها باعث مرگ سریع می‌شود. این ماده عمدتاً با آنزیم سیتوکروم C اکسیداز (یکی از آنزیم‌های حیاتی در زنجیره انتقال الکترون در میتوکندری) واکنش داده و مانع از تولید ATP (مولکول انرژی سلول) می‌شود. در نتیجه، سلول‌ها دیگر قادر به استفاده از اکسیژن نیستند و به‌اصطلاح دچار خفگی متابولیکی می‌شوند.

مراحل اثر سیانور در بدن

۱. ورود به بدن

سیانور می‌تواند از طریق:

تنفس (هیدروژن سیانید - HCN)

بلع (سیانید سدیم یا پتاسیم - NaCN/KCN)

تماس پوستی (در دوزهای بالا)

جذب شود و سریع وارد خون شود.

۲. مهار سیتوکروم C اکسیداز (مهم‌ترین مکانیسم مرگ‌آور)

در شرایط عادی، آنزیم سیتوکروم C اکسیداز در میتوکندری، اکسیژن را برای تولید ATP مصرف می‌کند.

سیانور با اتصال به آهن موجود در این آنزیم، عملکرد آن را مسدود کرده و باعث می‌شود که اکسیژن دیگر مصرف نشود.

در نتیجه، سلول‌ها اکسیژن کافی دارند ولی نمی‌توانند از آن استفاده کنند → مرگ سلولی سریع.

۳. اثرات سیستمیک (در سطح کل بدن)

چون اکسیژن مصرف نمی‌شود، خون پر از اکسیژن باقی می‌ماند و باعث ایجاد علائم ظاهری خاص می‌شود:

۴. مرگ ناشی از سیانور

اگر مقدار زیادی سیانور وارد بدن شود و درمان فوری انجام نشود:

فرد دچار تشنج و کما می‌شود.

سیستم تنفسی و قلب از کار می‌افتد.

مرگ معمولاً در عرض چند دقیقه تا نیم ساعت اتفاق می‌افتد.

چرا سیانور سریع عمل می‌کند؟

به‌سرعت جذب خون می‌شود.

مستقیماً روی فرآیند تولید انرژی اثر می‌گذارد.

بدن نمی‌تواند آن را به‌سرعت تجزیه کند.

مقایسه با سایر سموم کشنده

با وجود سمی و کشنده بودن، سیانور در صنایع مختلفی کاربرد دارد. این ماده در فرآیندهای صنعتی، استخراج فلزات گران‌بها، تولید مواد شیمیایی و حتی برخی مصارف پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

۱. استخراج فلزات گران‌بها (معدن‌کاری)

یکی از مهم‌ترین کاربردهای سیانور، استفاده از آن در استخراج طلا و نقره از سنگ معدن است.

در این فرآیند، سیانید سدیم (NaCN) یا سیانید پتاسیم (KCN) برای حل کردن طلا و نقره از سنگ استفاده می‌شود.

سپس این فلزات از محلول سیانیدی استخراج و تصفیه می‌شوند.

به این روش "فرآیند سیانوراسیون" گفته می‌شود.

کاربرد: صنعت معدن و فرآوری طلا و نقره

۲. صنایع شیمیایی و پلاستیک‌سازی

سیانور در تولید بسیاری از مواد شیمیایی صنعتی کاربرد دارد، از جمله:

تولید نایلون و الیاف مصنوعی (مثلاً در تولید پلی‌آمیدها)

ساخت چسب‌ها و رنگ‌های شیمیایی

تهیه مواد دارویی و ضدعفونی‌کننده‌ها

کاربرد: تولید مواد شیمیایی، رنگ‌ها، پلاستیک‌ها و نایلون

۳. صنعت آبکاری و تولید فلزات خاص

از سیانیدهای فلزی مانند سیانید مس (CuCN)، سیانید روی (Zn(CN)₂) و سیانید نقره (AgCN) در آبکاری فلزات استفاده می‌شود.

در این روش، یک لایه نازک از فلز موردنظر (مانند طلا، نقره یا مس) روی قطعات دیگر نشانده می‌شود.

کاربرد: آبکاری طلا، نقره، مس و سایر فلزات برای زینت‌آلات و قطعات صنعتی

۴. تولید آفت‌کش‌ها و حشره‌کش‌ها

برخی از آفت‌کش‌ها و سموم دفع آفات حاوی ترکیبات سیانیدی هستند.

هیدروژن سیانید (HCN) در گذشته برای ضدعفونی کردن غلات و انبارهای مواد غذایی به کار می‌رفت.

کاربرد: تولید سموم کشاورزی و ضدعفونی‌کننده‌ها

۵. مصارف پزشکی و داروسازی

در برخی از آزمایش‌های پزشکی از ترکیبات سیانیدی استفاده می‌شود.

هیدروکسوکوبالامین (فرمی از ویتامین B12) برای درمان مسمومیت با سیانور به کار می‌رود.

کاربرد: تحقیقات دارویی و پزشکی

۶. استفاده در جنگ و ترور (سلاح شیمیایی و قتل‌های مخفیانه)

هیدروژن سیانید (HCN) در جنگ جهانی دوم توسط نازی‌ها در اتاق‌های گاز (زیکلون B) استفاده شد.

در برخی از قتل‌های مخفیانه و خودکشی‌های سیاسی، سیانور به عنوان کپسول خودکشی استفاده شده است.

کاربرد: در تاریخ برای ترور، جنگ و عملیات جاسوسی

درمان مسمومیت با سیانور

مسمومیت با سیانور یک وضعیت اورژانسی شدید و مرگبار است که نیاز به اقدامات فوری پزشکی دارد. اگر فردی در معرض سیانور قرار بگیرد، درمان باید در عرض چند دقیقه انجام شود، زیرا این ماده می‌تواند ظرف چند دقیقه تا نیم ساعت باعث مرگ شود.

۱. اقدامات اولیه و کمک‌های اولیه

اگر فردی در معرض سیانور قرار گرفته است، باید بلافاصله مراحل زیر را انجام داد:

حذف منبع تماس:

اگر سیانور به صورت گاز (هیدروژن سیانید - HCN) است، فرد را به هوای تازه ببرید.

اگر سیانور به صورت مایع یا جامد است، پوست و لباس فرد را بشویید تا تماس بیشتر قطع شود.

حفظ تنفس و اکسیژن‌رسانی:

اکسیژن ۱۰۰٪ به فرد داده شود (با ماسک یا دستگاه تنفس مصنوعی).

اگر فرد نفس نمی‌کشد، احیای قلبی-ریوی (CPR) باید انجام شود.

انتقال فوری به بیمارستان:

بیمار باید هرچه سریع‌تر تحت مراقبت‌های ویژه قرار گیرد.

۲. درمان‌های دارویی (پادزهرها و روش‌های پزشکی)

الف) استفاده از پادزهرهای ضد سیانور

برخی داروها می‌توانند سیانور را خنثی کرده یا از بدن خارج کنند. مهم‌ترین پادزهرهای سیانور عبارتند از:

بهترین و سریع‌ترین پادزهر: هیدروکسوکوبالامین (ویتامین B12 اصلاح‌شده)

ب) درمان‌های حمایتی

حتی اگر پادزهر داده شود، بیمار ممکن است نیاز به درمان‌های زیر داشته باشد:

اکسیژن ۱۰۰٪ برای حفظ اکسیژن‌رسانی به بافت‌ها

مایعات داخل وریدی برای کنترل فشار خون و عملکرد کلیه

داروهای ضدتشنج مانند دیازپام در صورت بروز تشنج

دیالیز کلیوی در موارد شدید برای کمک به دفع سم

۳. مدت زمان نجات بیمار

اگر درمان در ۵ تا ۱۰ دقیقه اول انجام شود، احتمال زنده ماندن بسیار بالاست.

اگر درمان بعد از ۳۰ دقیقه انجام شود، احتمال مرگ بسیار زیاد است.

سیانور در چه مواد طبیعی‌ای وجود دارد؟

سیانور به صورت ترکیبات سیانیدی طبیعی در برخی گیاهان و مواد غذایی یافت می‌شود. این ترکیبات معمولاً به شکل گلیکوزیدهای سیانوژنیک مانند آمیگدالین و لینامارین وجود دارند که در شرایط خاص می‌توانند سیانید آزاد کنند.

۱. هسته و دانه‌های برخی میوه‌ها

برخی از میوه‌ها دارای آمیگدالین هستند که می‌تواند در بدن به سیانور تجزیه شود:

بادام تلخ

هسته زردآلو

هسته سیب

هسته گیلاس

هسته هلو و شلیل

هسته آلو

بادام تلخ حاوی بیشترین مقدار آمیگدالین است و می‌تواند در بدن سیانور آزاد کند. مصرف زیاد آن خطرناک و حتی کشنده است.

۲. برخی از انواع لوبیا و حبوبات

برخی حبوبات حاوی لینامارین هستند که می‌تواند به سیانور تبدیل شود:

لوبیا ی لیما (Lima Bean)

لوبیای سیانوجنیک خاص (Cassava یا مانیوک)

کاساوا (یا مانیوک)، که یک نوع نشاسته خوراکی است، اگر به درستی پخته نشود، می‌تواند مقدار زیادی سیانید آزاد کند.

۳. برخی از گیاهان و سبزیجات خاص

برخی از گیاهان نیز دارای ترکیباتی هستند که می‌توانند در شرایط خاص به سیانید تبدیل شوند:

بامبو (جوانه‌های بامبو)

سورگوم (Sorghum)

شبدر سفید (White Clover)

برگ‌های درخت هلو و زردآلو

۴. دود ناشی از سوختن برخی مواد طبیعی

در سوختن برخی از مواد آلی مانند:

چوب

پلاستیک

پارچه‌های حاوی نیتروژن مقداری گاز هیدروژن سیانید (HCN) آزاد می‌شود، که می‌تواند سمی باشد.

آیا مصرف این مواد غذایی خطرناک است؟

در مقادیر کم، بدن می‌تواند مقدار کمی سیانور را خنثی و دفع کند.

اما مصرف زیاد یا نادرست (مثلاً جویدن زیاد دانه‌های تلخ) می‌تواند باعث مسمومیت و حتی مرگ شود.

برخی از این مواد، اگر به درستی پخته و فرآوری شوند، خطر کمتری دارند (مثل کاساوا یا لوبیای لیما).

آیا سیانور در پزشکی استفاده می‌شود؟

بله، برخی ترکیبات سیانیدی در پزشکی و داروسازی کاربرد دارند. گرچه سیانور به‌عنوان یک سم خطرناک شناخته می‌شود، اما در دوزهای کنترل‌شده و به شکل ترکیبات خاص، در برخی درمان‌ها و آزمایش‌های پزشکی استفاده می‌شود.

۱. استفاده از سیانور در داروها

برخی از داروها حاوی ترکیبات سیانیدی اصلاح‌شده هستند که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در درمان بیماری‌ها استفاده می‌شوند:

۲. سیانور در آزمایش‌های پزشکی

برخی آزمایش‌های پزشکی از ترکیبات سیانیدی برای اندازه‌گیری و تشخیص بیماری‌ها استفاده می‌کنند، مانند:

آزمایش خون برای اندازه‌گیری آنزیم‌های خاص

تشخیص برخی اختلالات متابولیکی

۳. آیا سیانور در شیمی‌درمانی استفاده می‌شود؟

برخی از ترکیبات سیانیدی در تحقیقات سرطان و شیمی‌درمانی بررسی شده‌اند.

ترکیباتی که شامل گروه‌های سیانیدی کنترل‌شده هستند، ممکن است در آینده برای درمان برخی انواع سرطان کاربرد داشته باشند.