سیدمصطفی محقق داماد؛ پرتره یک حقوقدان

فرارو– نام سیدمصطفی محقق داماد، این چند روز زیاد شنیده می‌شود. علت آن نیز پخش گسترده بخشی از صحبت‌های او درباره فقه و فقاهت است. محقق داماد، از مجتهدین شناخته‌شده حوزه علمیه قم، حقوقدان و رئیس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم در این ویدیوی کوتاه می‌گوید که حکومت اسلامی موظف به ملزم کردن خانم‌ها به حجاب نیست. وی می‌گوید که بسیاری از احکام در شرع وجود دارند که ضمانت اجرای آنها با خود خداست و حکومت اسلامی نمی‌تواند اجرای همه واجبات را در قانون بیاورد؛ اگر کسی می‌خواهد حکومت اسلامی بپا کند باید این موضوع را برای خودش حل کند که نمی‌شود همه احکام را در قانون آورد و الزامی کرد. مثلا حج واجب است، آیا باید بانک‌ها به یک مرکزی در نظام خبر دهند که فلانی برای رفتن به حج استطاعت مالی دارد و نظام اسلامی او را وادار به حج کند؟!

به گزارش فرارو، این استاد حقوق در بخش دیگری از صحبت‌های خود به دوران حضرت رسول (ص) اشاره می‌کند. او می‌گوید: «از پیامبر پرسیدند برخی زنان اعرابی در بازار سر و سینه شان باز است، آیا می‌توانیم نگاه کنیم؟ چون به هر حال داد و ستد می‌کنیم. پیامبر فرمودند: اذا نهین لاینتهین یعنی اگر نهی هم شوند، وقعی نمی‌گذارند، لذا نگاه مشکلی ندارد؛ بنابراین مشخص می‌شود که در زمان حضرت محمد (ص) اجباری به داشتن حجاب وجود نداشت.»

این گفت‌و‌گو چه زمانی اتفاق افتاده است؟

یک جستجوی ساده به ما نشان می‌دهد که این گفت‌و‌گو مربوط به روز‌های اخیر نیست. این بخش کوتاه از گفتگوی محقق داماد، مربوط به گفتگویی مفصل و سه قسمتی با برنامه باشگاه اندیشه‌های حقوقی است که توسط پژوهشکده حقوق ساخته شده و تاریخ آن نیز تیر ۱۴۰۳ است. 

محقق داماد کیست؟

سیدمصطفی محقق احمدآبادی معروف به محقق داماد، استادتمام بازنشسته حقوق دانشگاه شهید بهشتی است. او فرزند آیت‌الله سیّد محمّد محقّق داماد و نوه دختری آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی موسس حوزه علمیه قم است، و سال‌ها قبل با تنها دختر آیت‌الله میرزا هاشم آملی لاریجانی ازدواج کرد و داماد خانواده لاریجانی محسوب می‌شود. تحصیلاتش را در حوزه علمیه ادامه داد و فوق لیسانس حقوق و فلسفه اسلامی خود را از دانشگاه تهران گرفت. او دکترای خود را در دهه هفتاد خورشیدی، از دانشگاه کاتولیک لوون در کشور بلژیک و رشته حقوق بین‌الملل گرفت. او اگر چه به عنوان استاد دانشگاه شهید بهشتی از خدمت در هیئت علمی بازنشسته شد، اما سابقه تدریس و مدیریت در دانشگاه‌های علوم اسلامی رضوی، مدرسه عالی شهید مطهری، تربیت مدرس و خوارزمی را نیز در سابقه دارد.

او هم‌اکنون عضو پیوسته گروه علوم اسلامی فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران و رئیس این گروه است. محقق داماد ۳۰ سال قبل مناصب اجرایی را ترک کرد. او به مدت ۱۳ سال از ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۳ رئیس سازمان بازرسی کل کشور بود و در این سال جای خود را به سید ابراهیم رئیسی داد. او یکی از اساتید حاضر در جلسه دفاع سیدابراهیم رئیسی از رساله دکترایش (سال ۱۳۸۰) در مدرسه عالی شهید مطهری و استاد راهنمای او بود. به همین خاطر سکوتش در برابر صحبت محسن مهرعلیزاده در سال ۱۴۰۰ مبنی بر این که مرحوم رئیسی ۶ کلاس سواد آکادمیک داشت، همواره محل انتقاد نسبت به او بوده است.

محقق داماد اگر چه از لحاظ سیاسی عضو هیچ حزبی نیست، اما از چهره‌های دینی نزدیک به جریان اصلاح‌طلب محسوب می‌شود. او در میان عموم مردم کمتر شناخته‌شده است، اما به خاطر سابقه علمی که دارد، صحبت‌هایش اغلب با واکنش رو‌به‌رو می‌شوند. سایت دیدبان – متعلق به نهادی دولتی – ۲۸ اسفند ۱۳۹۱ در آستانه انتخابات یازدهم ریاست‌جمهوری، درباره او نوشت: «اصلاح طلبان برای بازگشت خود، از انتخابات پیش رو کمال استفاده را خواهند نمود. آنچه احتمال می‌رود آن است که اصلاح طلبان به دنبال تکرار ۲ خرداد ۷۶ می‌باشند از همین رو شخصیتی را معرفی خواهند نمود که بتوانند به آن خاتمی دوم بگویند؛ این شخصیت مصطفی محقق داماد است.»

این شخصیت شناخته‌شده حوزه و دانشگاه، سال ۱۴۰۲ واکنش تندی به اقدامات مجلس یازدهم نشان داد. بهمن ۱۴۰۱ طرحی در مجلس مطرح شد که جنجال‌برانگیز بود. روزنامه اعتماد همان زمان نوشت: «طرح جدید کمیسیون قضایی می‌خواهد ماده‌ای به ماده ۵۱۲ قانون مجازات اسلامی اضافه کند تا در موضوعات مختلف اظهارنظر‌ها در راستای قرائت رسمی باشد. کمیسیون قضایی مجلس چندین طرح در دست بررسی دارد؛ این طرح‌ها در قالب «افزودن یک ماده به کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی» ارایه می‌شوند. یکی از این طرح‌ها الحاق یک ماده به ماده ۵۱۲ کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی است؛ طرحی که به نظر می‌رسد در راستای تهدید و تحدید آزادی بیان و اظهارنظر برای افراد مشهور و شناخته‌شده باشد. ماده ۵۱۲ می‌گوید: «هر کس مردم را به قصد برهم زدن امنیت کشور به جنگ و کشتار با یکدیگر اغوا یا تحریک کند صرف‌نظر از اینکه موجب قتل و غارت بشود یا نشود به یک تا پنج سال حبس محکوم می‌گردد.» حالا کمیسیون قضایی مجلس در حال تدوین طرحی است که یک ماده به عنوان «ماده ۵۱۲ مکرر» به این بخش اضافه شود. می‌توان گفت، این «ماده مکرر»، در مجموع سلبریتی‌ها و افراد مشهور و پرمخاطب را هدف قرار داده است؛ آن هم با نگه داشتن شمشیر مجازات درجه سه بالای سر آنها؛ مجازاتی که طبق قانون مجازات اسلامی، شامل «حبس بیشتر از ۱۰ تا ۱۵ سال» و «جزای نقدی بیشتر از ۳۶۰ میلیون ریال تا ۵۵۰ میلیون ریال» است.»

محقق داماد سال ۱۴۰۲ در حاشیه یکی از جلسات فرهنگستان علوم، در واکنش به مجموع اقدامات مجلس یازدهم در حوزه‌های مختلف، گفت: «این مجلس هِرّ را از بِرّ تشخیص نمی‌دهد! این مجلس اصلا نمی‌فهمد، یک نفر در این مجلس وجود ندارد که بفهمد! در کشوری زندگی می‌کنیم که پارلمانش تصویب می‌کند هر کس نظر مخالف با حاکمیت بدهد ۱۰ تا ۱۵ سال زندان دارد، کره شمالی هم این‌طور نیست!»

جلیل رحیمی جهان‌آبادی، نماینده وقت مجلس در واکنش به محقق داماد در توئیتر نوشت: «فیلمی از مححق داماد دیده‌ام‌که می‌گوید یک نفر نیست در این مجلس بفهمد. راستش را بخواهید تا آخوند دوریالی مثل شما بخواهد در اقتصاد و سیاست و امور بین المللی و دموکراسی نظر بدهد فهمیدن یا نفهمیدن‌ ما در مجلس چندان فرقی به‌حال ملت ندارد. گذشته همفکران شما در حمله به سفارت‌ها یادمان هست.» 

واکنش به قانون حجاب

آذرماه امسال، زمانی که جامعه در انتظار ابلاغ قانون حجاب بود، سیدمصطفی محقق داماد نامه‌ای سرگشاده و ۵ بندی به مراجع تقلید شیعه نوشت. در بخشی از این نامه آمده بود: «نکته مهمی که کاملا مرتبط با رسالت مرجعیت است اینکه به نظر این جانب با توجه به آشنایی با مفهوم و معنای قانون و تجربۀ نسبتاً طولانی و انس با دانش حقوق، مواد زیادی از این قانون نه تنها غیرقابل اجرا که از نظر ثمربخشی در امر مقدس عفاف و حجاب درست، نتیجه عکس خواهد داد و حتی موجب تنفر نسل جوان از آموزه‌های دینی و ترک ناخواستۀ وطن اسلامی توسط برخی از هموطنان عزیز می‌شود.

مکرراً از سوی مقامات عالی کشور در ملاقات با مسئولان کشوری تذکر داده شده است که موضوع حجاب باید از طریق فرهنگی پیگیری شود، نه با چوب و فلک؛ ولی تصویب این قانون، خلاف منویات و تذکرات مرجعیت است.

اینک که این قانون هنوز ابلاغ نشده و لازم الاجرا نگردیده به عنوان یک دانش آموخته حوزه علمیه قم از شما بزرگواران استدعا دارم در راستای رسالت فرهنگی نهاد مرجعیت برای حل این معضل اجتماعی که عدم توجه به آن ممکن است موجب خسارت به دین و آیین و نظام و کشور عزیزمان شود عنایت ویژه فرموده تا مساله از طرق پیش بینی شده در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به نحو شایسته حل وفصل گردد.»

اعتراض به احکام معترضان

۲۵ آذر ۱۴۰۱، نامه سرگشاده ۹ بندی محقق داماد خطاب [نگاشته شده در ۲۴ آذر]به قضات دستگاه قضایی کشور منتشر شد. در بخشی از این نامه آمده بود: «در این ایام که کشورمان با بحران ناآرامی مواجه است و تمام مشکلاتی که موجباتش را ناتوانی دولت‌ها فراهم ساخته‌اند امروز به دامن دستگاه قضایی سرازیر شده، قضات کشورمان را با امتحانی عظیم رو‌به‌رو ساخته است. امتحانی که ناظرین آن عموم احاد ملت ایران و داور نهایی آن پروردگاه متعال است. الیس الله باحکم الحاکمین! سروران کرام! انتظار از شما بزرگواران ژرف نگری و امعان نظر درصدور رای بخصوص در دماء است که به اجماع فقها بلکه همه خردمندان عالم این موضوع جای احتیاط کامل می‌باشد. خطا و تساهل در خون و مجازات غیر مشروع نسبت به افراد را حافظه تاریخ فراموش نخواهد کرد! به این حدیث نبوی توجه فرمایید. ادروا الحدود عن المسلمین ماستطعتم فان وجدتم للمسلم مخرجا فخلوا سبیله فان الامام لان اخطأ فی العفو خیر من ان یخطئ فی العقوبه. (کنزالعمال/۱۲۹۷۱) [تا جایى که مى توانید حدود و مجازات‌ها را از مسلمانان دور کنید. اگر براى مسلمان [گناهکار]محمل و مفرّى یافتید او را آزاد کنید؛ زیرا اگر امام در بخشودن خطا کند بهتر است که در کیفر دادن گرفتار خطا شود.]این جمله شریف زمانی از پیامبر رحمت (ص) صادر شده که هنوز اثری از اندیشه تفسیر مضیق درامور کیفری نه در مغرب زمین ونه هیچ نقطه‌ای از جهان وجود نداشته است. با ورود اصطلاحات و نهاد‌های فقهی در قوانین کیفری ایران کارصدور رای درامور جزایی آن هم بنام دین خدا کار آسانی نیست، زیرا برای تفسیر و تبیین آنها مراجعه به منابع معتبر فقهی و طبعا اجتهاد قضایی لازم است و در غیر اینصورت لا سمح‌الله رای صادره فاقد مشروعیت خواهد بود.»

این نامه با واکنش تند حسین شریعتمداری در روزنامه کیهان مواجه شد. شریعتمداری نوشت: «جناب محقق‌داماد! چرا در نامه سرگشاده خود که به اصطلاح خطاب به قضات کشورمان نوشته‌اید و قبل از ارسال برای قضات، از کشکول چندرنگ B B C و VOA، سعودی اینترنشنال، دویچه وله، رادیو فردا، رادیو زمانه و سایت‌ها و شبکه‌های ضد انقلاب سر برآورده است! درباره این جنایت و عاملان شهادت مظلومانه شهید عجمیان لام تا کام سخنی نگفته و قلمی نچرخانده‌اید؟! حتماً می‌دانید که پدر آن شهید چند سال در جبهه‌های نبرد به دفاع از وجب به وجب خاک ایران و جان و مال و نوامیس مردم این مرزوبوم از جمله شما، مشغول بوده است. راستی در آن هنگامه خون و دود و آتش حضرتعالی کجا تشریف داشتید که در نامه کذایی خود حتی یک دفاع خشک و خالی از آن شهید و خانواده بزرگوارش را لازم ندیده‌اید؟!»