خرده‌فروشی به‌جای صادرات

ظاهرا توسعه‌تجارت با قطب‌‌‌‌‌‌‌های مهم صنعتی و تجاری جهان تا اطلاع ثانوی دور از دسترس است. تحریم در حالی حجم تجارت ایران با اتحادیه اروپا را به‌شدت کاهش داده‌است که تصویر صادرات ایران در قاره‌سبز بیشتر به خرده‌‌‌‌‌‌‌فروشی می‌ماند تا توسعه‌تجارت. آمار به‌خوبی این موضوع را تایید می‌کند. جدیدترین آمار یورواستات حاکی از افت ۳‌درصدی ارزش تجارت ایران و اتحادیه اروپا، در ۱۱ماهه منتهی به ابتدای دسامبر ۲۰۲۴، نسبت به مدت مشابه در سال‌۲۰۲۳ میلادی است.

بر اساس این آمار، مجموع ارزش صادرات ۲۷کشور عضو اتحادیه اروپا به ایران معادل ۳‌میلیارد و ۳۷۰‌میلیون یورو و مجموع ارزش صادرات ایران به این کشورها ۷۷۳‌میلیون یورو محاسبه شده‌است. همچنین بر اساس داده‌های یورواستات، آلمان، ایتالیا و هلند سه شریک اصلی تجاری ایران در قاره‌سبز محسوب می‌شوند. این آمار‌ها نشان می‌دهد؛ مجموع ارزش صادرات ایران به ۲۷ کشور عضو اتحادیه که عمدتا جزو کشورهای صنعتی محسوب می‌شوند، کمتر از میزان صادرات ایران به کشورهایی همچون روسیه و عمان است.

این در حالی است که بر اساس آمار‌های گمرک ایران، در سال‌۱۳۹۶، فقط ارزش صادرات ایران به سه کشور آلمان، ایتالیا و فرانسه معادل ۸۲۱‌میلیون دلار و مجموع واردات از این کشورها ۶‌میلیارد و ۲۰۷‌میلیون دلار بوده‌است. با توجه به این آمار‌ها، می‌توان گفت تجارت ایران و کشورهای اتحادیه اروپا از اوج خود در دهه‌۷۰ و ۸۰ شمسی فاصله گرفته و سطح آن به برخی معاملات خرد محدود شده‌است.

ماه عسل

پیش از پرداختن به آمار‌های سال‌۲۰۲۳ میلادی، می توان تصویر روشن‌تری از رابطه اقتصادی ایران و اروپا ارائه کرد. دهه‌۷۰ شمسی را می‌توان ماه عسل رابطه اقتصادی ایران و اروپا دانست و کشورهای اروپایی در آن سال‌ها جزو مهم‌ترین مقاصد صادراتی و مبادی وارداتی ایران محسوب می‌شدند. در سال‌۱۳۷۲، ایران مجموعا در حدود ۳.۷‌میلیارد دلار محصولات غیرنفتی صادر می‌کرد؛ در این سال‌سه کشور آلمان، فرانسه و ایتالیا مجموعا معادل یک‌میلیارد و ۲۵۰‌میلیون دلار، از ایران کالا خریداری کردند که رقمی معادل ۳۳‌درصد کل صادرات ایران محسوب می‌شود. همچنین در این سال ‌ایران ۳۴‌درصد از نیاز وارداتی خود را از این سه کشور تامین می‌کرد. در این سال‌ایران و آلمان در حدود ۵‌میلیارد دلار تجارت داشتند و این کشور مهم‌ترین شریک تجاری ایران محسوب می‌شد.

وضعیت در سال‌۱۳۷۶ نیز مشابه بود. در این سال‌۲۵‌درصد صادرات غیرنفتی ایران به مقصد سه کشور مذکور ارسال می‌شد(رقمی معادل ۷۰۰‌میلیون دلار) و در مقابل ۲۳‌درصد واردات ایران نیز از مبدا آلمان، ایتالیا و فرانسه ارسال می‌شد.

باز و بسته‌شدن دروازه‌ها

پس از تیره شده روابط سیاسی ایران و غرب، صادرات ایران به کشورهای اروپایی به‌شدت افت کرد. بر اساس داده‌های اتحادیه اروپا، در حد فاصل سال‌های ۲۰۱۳ و ۲۰۱۵ میلادی صادرات ایران کمتر از ۲‌میلیارد یورو به اتحادیه اروپا صادرات داشته‌است، پس از توافق برجام تجارت ایران با اروپا رونق گرفت و صادرات ایران به اروپا در سال‌۲۰۱۷ به رقم ۱۰‌میلیارد یورو رسید. در این سال‌ایران نزدیک به ۱۱‌میلیارد یورو از این کشورها کالا وارد کرده‌است، پس از خروج ترامپ از برجام، دروازه تجارت ایران و اروپا‌بار دیگر بسته شد. پس از سال‌۲۰۱۸ میلادی رقم سالانه صادرات ایران به اتحادیه اروپا، هیچ‌گاه از ۲‌میلیارد یورو فراتر نرفته و واردات سالانه از این کشورها از مرز ۵‌میلیارد یورو عبور نکرده‌است.

مقاصد صادراتی اصلی

داده‌های یورواستات بیانگر آن است که آلمان، همچنان مهم‌ترین مقصد صادراتی ایران در اتحادیه اروپا محسوب می‌شود. در 11ماه نخست سال‌2024، ایران مجموعا 194.5‌میلیون یورو کالا به این کشور صنعتی صادر کرده‌است؛ رقمی که به هیچ‌وجه تناسبی با حجم بازار بزرگ‌ترین اقتصاد اتحادیه اروپا ندارد. در حال‌حاضر صادرات به آلمان، رقمی معادل 10‌درصد ارزش صادرات ایران به کشوری همچون افغانستان است، پس از آلمان، ایتالیا با 177.4‌میلیون یورو و اسپانیا با 74.8‌میلیون یورو بزرگترین خریداران کالای ایرانی در این اتحادیه محسوب می‌شوند.

همچنین بررسی جزئیات آمار‌ها نشان می‌دهد؛ یونان، دهمین خریدار محصولات ایرانی در اتحادیه اروپا، تنها 17.9‌میلیون یورو از ایران کالا خریداری کرده‌است و صادرات ایران به 17 عضو دیگر اتحادیه اروپا، کمتر از این مقدار بوده‌است؛ مجموع صادرات ایران به این 17 کشور کمتر از 60‌میلیون محاسبه شده‌است.

واردات از قاره‌سبز

آلمان همچنان بیشترین حجم کالا را به ایران صادر می‌کند؛ ارزش صادرات این کشور در 11ماهه منتهی به دسامبر2024، معادل یک‌میلیارد و 161‌میلیون یورو بوده‌است.

هلند و ایتالیا، دیگر مبادی وارداتی ایران در قاره اروپا محسوب می‌شوند؛ این دو کشور مجموعا یک‌میلیارد یورو کالا به ایران صادر کرده‌اند. گرچه در نگاه اول ارقام مذکور قابل‌توجه به‌نظر می‌رسد، اما مقایسه آمار با سال‌های نه‌چندان دور تصویر روشن‌تری ارائه می‌دهد.

میزان واردات ایران از اتحادیه اروپا در 11ماه از سال‌گذشته میلادی، معادل 30‌درصد واردات در سال‌2017 میلادی است. علاوه‌بر این‌ها، واردات ایران از 18 کشور اتحادیه اروپا کمتر از 100‌میلیون یورو است که در مقیاس تجارت بین‌الملل، به هیچ‌وجه رقم معناداری محسوب نمی‌شود.

کالاهای مورد معامله

واردات ایران از اروپا شامل دو گروه کالایی اصلی می‌شود؛ ایران یک‌میلیارد و 179‌میلیون یورو خودرو و ماشین‌آلات صنعتی و یک‌میلیارد و 16‌میلیون یورو مواد شیمیایی از اتحادیه اروپا واردات داشته‌است. همین دو گروه کالایی 65‌درصد واردات ایران از اروپا را شامل می‌شود. علاوه‌بر کالاهای مذکور، ایران «مواد غذایی و دام»، «مواد خام غیرخوراکی» و «نوشیدنی و دخانیات» هم از اروپا وارد می‌کند؛ هرچند حجم واردات این اقلام چندان قابل‌توجه نیست.

در مقابل، مهم‌ترین گروه کالای صادراتی ایران به اتحادیه اروپا «مواد غذایی و دام» است. ایران مجموعا بیش از 270‌میلیون یورو غذا به اروپا صادر می‌کند. نکته جالب در این بین تراز تجاری ایران و اتحادیه اروپا در حوزه غذا است. به این ترتیب تراز تجاری در بخش غذا 3.3‌میلیون یورو به سود کشورهای اروپایی است. این به‌آن معنی است که صادرات کشوری با آب و هوای خشک و مشکل منابع آبی، تقریبا به اندازه واردات از کشورهای یک قاره با منابع آبی فراوان است.

همچنین ایران بیش از 180‌میلیون یورو مواد شیمیایی، 83‌میلیون دلار مواد خام غیرخوراکی، بیش از 27‌میلیون یورو روغن‌های خوراکی، حیوانی و موم و بیش از 14‌میلیون یورو خودرو و ماشین‌آلات صنعتی به کشورهای عضو اتحادیه اروپا صادر کرده‌است. ارقام مذکور کمتر از میزان صادرات ایران به کشورهای منطقه آسیای‌میانه، قفقاز و جنوب‌آسیا است؛ درحالی‌که حجم اقتصاد و میزان واردات مناطق مذکور، حتی با یکی از کشورهای اروپایی قابل‌مقایسه نیست.

نوسان آماری

نکته جالب دیگر در آمار یورواستات نوسان قابل‌توجه در ارزش صادرات ایران با اتحادیه اروپا است. به‌عنوان نمونه، صادرات نوشیدنی و دخانیات به اروپا در 11 ماهه نخست 2024 نسبت به مدت مشابه در سال ‌قبل‌تر رشد 245‌درصدی داشته و صادرات روغن‌های گیاهی، حیوانی و موم نیز 196‌درصد افزایش داشته‌است.

در مقابل، واردات ایران از اتحادیه اروپا در دو گروه اصلی یعنی «مواد غذایی و دام» و «نوشیدنی و دخانیات» هرکدام 17‌درصد کاهش داشته‌است. با درنظرگرفتن این آمار، به‌نظر می‌رسد که تجارت ایران با اتحادیه اروپا، محصول یک برنامه‌ریزی مدون نیست و نمی‌توان روی پایداری آن حساب کرد.

در نهایت به‌نظر می‌رسد با ادامه وضع موجود و پس از قطع رابطه تجاری ایران با آمریکای‌شمالی، سطح تجارت با کشورهای اروپایی که زمانی یکی از مهم‌ترین شرکای ایران بودند هم در پایین‌ترین سطح خود قرار دارد. این به‌معنای غیبت محصولات ایرانی در بازار کشورهایی است که مجموعا بیش از یک‌سوم تولید ناخالص جهان را عهده‌دار هستند.