خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - کورش دیباج: باستان‌شناسی شهری یکی از حوزه‌های تخصصی مهم در مطالعات شهری است که به شناسایی و حفاظت از آثار تاریخی و فرهنگی موجود در ساختارهای شهری می‌پردازد. در جوامع امروزی که فرآیندهای توسعه شهری با سرعت بالایی پیش می‌رود، حفظ هویت تاریخی و فرهنگی شهرها به چالشی جدی تبدیل‌شده است، به‌ویژه در شهرهایی مانند اصفهان که دارای تاریخ و میراث فرهنگی غنی هستند، این موضوع از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. طرح‌های جامع شهری، که به‌طورکلی به توسعه زیرساخت‌ها و بهبود کیفیت زندگی شهری پرداخته و آن را در نظر می‌گیرند، اغلب در کنار توجه به ابعاد زیست‌محیطی و اقتصادی، نیازمند توجه به باستان‌شناسی و میراث فرهنگی نیز هستند. عدم توجه به این امر می‌تواند تهدیدات جدی برای بافت‌های تاریخی و میراث فرهنگی شهر به همراه داشته باشد و موجب از دست رفتن هویت و تاریخ یک شهر شود.
در همین راستا، خبرگزاری مهر میزگردی تحت عنوان «جایگاه باستان‌شناسی شهری در تدوین طرح جامع جدید شهر اصفهان» با حضور محمدعلی ایزدخواستی، مدیر عامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان و مسئول بافت تاریخی شهر اصفهان، علی شجاعی اصفهانی، دکترای باستان‌شناسی و عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان، علیرضا جعفری زند، باستان‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم تحقیقات تهران، حسین پیرزاده، مسئول تهیه طرح جدید جامع شهر اصفهان با رویکرد نوین و مدیر گروه فضا و کالبد طرح فوق، احمد بهاآبادی، مدیر ارشد و کارشناس طرح‌های توسعه شهری و منطقه‌ای اصفهان، سید مهدی موسوی موحد، معاون پیشین میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان و هادی الله یاری، باستان‌شناس و ناظر طرح کاوش باستان‌شناسی در شهر اصفهان برگزار کرد که مشروح بخش اول این میزگرد در ادامه آمده است.
اصفهان نیازمند رویکرد جدید در حفاظت از لایه‌های باستانی است
علیرضا جعفری زند، باستان‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و تحقیقات تهران، اظهار کرد: اصفهان یک شهر تاریخی است که در طول تاریخ اهمیت بسیاری داشته و بخش بزرگی از تاریخ این شهر در زیر زمین نهفته است. به دلیل همین قدمت و ارزش تاریخی، بسیاری از آثار این شهر در گذر زمان پنهان شده‌اند.
وی افزود: این ویژگی تاریخی اصفهان باعث شده که همیشه توجه‌ها به بناهای نمایان و سطحی معطوف باشد، در حالی که بخش زیادی از تاریخ این شهر در لایه‌های زیرین آن نهفته است. البته متاسفانه این حقیقت نادیده گرفته شده و توجه کافی به لایه‌های باستانی این شهر نشده است.
این باستان شناس تصریح کرد: این غفلت‌ها باعث شده که در طول زمان برخی از آثار باستانی در معرض خطر قرار بگیرند. در دوره‌های مختلف، اعم از پیش از انقلاب و پس از انقلاب، اصفهان هیچ‌گاه به عنوان یک شهر باستانی مانند سایر شهرهای تاریخی کشور، مورد توجه جدی قرار نگرفته است.
تهدیدات جدی برای لایه‌های باستانی اصفهان
وی گفت: پروژه‌هایی مانند زیرگذر خیابان عبدالرزاق و طرح مترو در چهارباغ عباسی باعث شده‌اند که بسیاری از لایه‌های باستانی اصفهان در معرض تخریب قرار گیرند.
جعفری زند اظهار کرد: این دست اندازی‌ها و طرح‌های عمرانی به‌ویژه در مناطق باستانی، موجب آسیب لایه‌های باستانی شده است، به‌عنوان مثال، پروژه ساخت گذر کمر زرین یکی از مواردی بود که اگر من به آن توجه نمی‌کردم، این منطقه بدون توجه به آثار تاریخی، از بین می‌رفت.
وی افزود: در بسیاری از پروژه‌ها، هیچ‌گونه بررسی باستان‌شناسی و توجه به لایه‌های تاریخی صورت نمی‌گیرد.میراث فرهنگی به‌طور معمول در بسیاری از موارد، نقش ضعیفی داشته است. در بسیاری از مواقع، میراث فرهنگی تنها پس از انجام پروژه‌های عمرانی وارد عمل می‌شود، در حالی که باید پیش از آغاز این پروژه‌ها، نظارت‌ها و حفاظت‌های لازم انجام می‌گرفت.
این عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و تحقیقات تهران، در خصوص وضعیت حفاظت از آثار باستانی اصفهان، گفت: بافت تاریخی اصفهان نه‌تنها در دوران اسلامی، بلکه در دوره‌های پیش از اسلام نیز دارای آثار باستانی ارزشمندی است. از آنجا که اصفهان شهری با قدمت بسیار زیاد است، اینکه ما در چنین پروژه‌هایی با لایه‌های باستانی برخورد می‌کنیم، کاملاً طبیعی است، چرا که اصفهان شهری است که در طول تاریخ تغییرات زیادی نداشته و بسیاری از آثار تاریخی و باستانی در لایه‌های زیرین آن نهفته است.
ضرورت حفاظت از لایه‌های باستانی در پروژه‌های شهری
علی شجاعی اصفهانی، دکترای باستان‌شناسی و عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان، در ادامه میزگرد به اهمیت توجه به لایه‌های پنهان و باستان‌شناسی شهری در توسعه و پروژه‌های شهری اشاره کرد و گفت: در توسعه شهری باید به لایه‌های ناپیدای شهر پرداخته شود. ما نمی‌توانیم تنها به آثاری که امروز باقی مانده توجه کنیم بلکه باید سراغ لایه‌های پنهان شهر برویم.
وی تاکید کرد: باستان‌شناسی شهری به معنای نظارت بر تمامی اقدامات انجام شده در پهنه شهر است و این واژه باید به‌طور دقیق‌تر در زمینه شهرهای تاریخی و بافت‌های قدیمی به‌کار رود. واژه بافت تاریخی ممکن است مفهومی محدود به دوره‌های خاص مانند قاجار یا صفویه را در نظر بگیرد، اما در حقیقت باید به کل پهنه شهر و منظر تاریخی آن توجه شود.
باستان‌شناسی شهری در ایران با بحران و بی‌توجهی مواجه است
این باستان شناس تصریح کرد: باستان‌شناسی در ایران و به ویژه باستان شناسی شهری دچار مشکلات بنیادین است در حالی که ایران یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌ها و شهرهای دنیا را دارد و دارای شهرهای تاریخی بسیار غنی است، این شهرها از بین رفته‌اند و لایه‌های تاریخی آن‌ها به‌تدریج از دست رفته است. در نتیجه، ما هیچ‌کدام از این آثار تاریخی را به‌طور کامل نمی‌شناسیم و این امر ناشی از جنگ‌ها، غارت‌ها، سیل‌ها، زلزله‌ها و قحطی‌هایی است که به این میراث آسیب زده‌اند.
وی اضافه کرد: اصفهان حداقل ۱۵۰۰ سال سابقه شهری مستمر دارد و این یک فرصت بسیار ارزشمند برای متولیان و مدیران شهری است که باید این مسئله را به‌طور جدی بشناسند و به آن توجه کنند.
شجاعی گفت: در کشورهای غربی و حتی برخی کشورهای همسایه مانند ترکیه، توانسته‌اند راهکارهای مناسبی پیدا کنند که توسعه با حفاظت از میراث فرهنگی و باستان‌شناسی همزمان پیش برود. ما نیز باید به این سمت حرکت کنیم تا بتوانیم به توسعه‌ای پایدار و با حفظ میراث تاریخی خود دست یابیم.
اهمیت باستان‌شناسی شهری در توسعه اصفهان
وی تاکید کرد: اگر دغدغه ما برای آینده اصفهان است، باید مسئله باستان‌شناسی شهری را در طرح‌های توسعه شهری جدی بگیریم. مدیران شهری باید به این مسئله توجه کنند تا از توسعه‌ای که باعث آسیب به میراث فرهنگی می‌شود، جلوگیری کنند.
عضو هئیت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اصفهان به پروژه‌هایی که توسط شهرداری اصفهان انجام شده و در آن‌ها به باستان‌شناسی شهری توجه نشده اشاره کرد و گفت: پروژه‌هایی مانند جهان نما، زیرگذر میدان عتیق، مصلی، بدنه‌سازی و کف‌سازی چهارباغ از جمله پروژه‌هایی از این دست بوده‌اند. در این پروژه‌ها، اگر هم به باستان‌شناسی پرداخته شده، تنها به‌طور سطحی و برای انجام اقدامات ظاهری بوده و هیچ تصمیم‌گیری جدی برای حفاظت از آثار تاریخی و باستانی شهر انجام نشده و ثروت‌های فرهنگی و تاریخی شهر از بین رفته‌اند.
طرح‌های توسعه شهری اصفهان و غفلت از باستان‌شناسی شهری
شجاعی به طرح‌های توسعه شهری اصفهان اشاره کرد و گفت: اصفهان تا به امروز طرح‌های جامعی همچون طرح کوکس (اولین طرح توسعه شهری اصفهان در سال ۱۳۳۷) را تجربه کرده، در این طرح‌ها توجه به بافت تاریخی به‌عنوان یکی از اجزای مهم دیده شده اما در عمل چیزی که مشاهده می‌شود، خلاف این است.
وی توضیح داد: در طرح‌های توسعه شهری، کدهای ارتفاعی برای ساختمان‌ها تعیین می‌شود تا ساخت‌وسازهای اطراف میدان نقش جهان از ارتفاع خاصی بیشتر نشود. اما در عین حال، از آن دولتخانه صفوی که کنار میدان نقش جهان است و هیچ اثری از آن باقی نمانده است، حفاظت نمی‌شود. باید قبل از هرگونه خاک‌برداری برای ساخت‌وساز، شواهدی از بنای دولتخانه صفوی زیر خاک شناسایی و حفاظت شود.
این باستان شناس تاکید کرد: نباید مسئله باستان‌شناسی شهری در ذیل بافت تاریخی قرار گیرد، زیرا این امر موجب می‌شود که آن‌طور که باید به اهمیت حفاظت از لایه‌های تاریخی و باستان‌شناسی شهری پرداخته نشود.
مشکل طرح‌های توسعه شهری نیستند، بلکه اجرای این طرح‌ها است
احمد بهاآبادی، مدیر ارشد و کارشناس طرح‌های توسعه شهری و منطقه‌ای اصفهان، تأکید کرد که بسیاری از آنچه در ظاهر شهر مشاهده می‌شود، حاصل تصمیمات اجرایی است، نه لزوماً اجرای دقیق طرح‌های مصوب. وی بیان کرد: آیا در طرح‌هایی که تهیه شده و مشاور دخیل بوده، همان نگاه حفظ میراث که مشاور مد نظر داشته، در اجرا نیز رعایت شده است؟
به گفته بهاآبادی، توجه به بافت تاریخی اصفهان حتی پیش از انقلاب نیز در طرح‌های شهری مطرح بوده است، اما پس از انقلاب، اولین طرح جامع با مدیریت زنده‌یاد سید هادی میرمیران تهیه شد. همچنین اصفهان همچنان بر پایه همان طرح روند توسعه خود را طی می‌کند. اساس تصمیمات مهندس میرمیران بر حفظ بافت تاریخی اصفهان استوار بود.
این کارشناس طرح‌های توسعه شهری تصریح کرد: یکی از مهم‌ترین اصول طرح جامع اصفهان، محدود کردن ظرفیت بارگذاری جمعیت در شهر بود تا ساختار تاریخی آن حفظ شود. همچنین توسعه باید به گونه‌ای باشد که بار اضافی به ساختار تاریخی شکننده اصفهان تحمیل نشود.
وی افزود: هرگونه توسعه در نهایت بار جمعیتی و نیازهای آن را به مرکز شهر منتقل می‌کند، زیرا بازار، نهادهای حکومتی، فرهنگی و گردشگری در مرکز تاریخی شهر قرار دارند. بنابراین، برای حفظ بافت تاریخی، توسعه شهر باید با دقت مدیریت شود.
مشکلات اجرایی و تخریب عناصر تاریخی
به گفته بهاآبادی، مشکلات اجرایی ناشی از مدیریت تصمیمات است، نه طراحی یا مشاوره طرح جامع. او مثال‌هایی از تخریب‌های غیرضروری در بافت تاریخی ارائه داد: برای خیابان‌کشی، حمام تاریخی خسروآغا در مرکز تاریخی شهر شبانه با بولدوزر تخریب شد، در حالی که چنین اقداماتی هیچ توجیهی ندارد.
وی تأکید کرد: مسئولیت این اقدامات به عهده مدیریت اجرایی است و ارتباطی با طراحان و مشاوران طرح جامع ندارد. مشاوران همواره تلاش کرده‌اند که تمام عناصر تاریخی، از محوطه‌ها و بناها گرفته تا سایر عناصر میراثی، حفظ شوند.
این کارشناس طرح‌های توسعه شهری با بیان اینکه طرح‌های مشاوران در مراحل تصویب ممکن است دستخوش تغییراتی شوند، گفت: مراجع دیگری که در فرآیند تصویب دخالت می‌کنند، ممکن است به دنبال منافع بخشی خود باشند و این مسئله بر طرح تأثیر می‌گذارد. این تغییرات معمولاً مورد تأیید مشاوران نیست.
وی تاکید کرد: در هیچیک از طرح‌های توسعه شهری، مسئله بافت تاریخی اصفهان نادیده گرفته نشده بلکه مشکل اصلی در مرحله اجراست، جایی که تصمیمات مدیریتی نادرست باعث آسیب به بافت تاریخی می‌شود.
محدودیت طرح جامع در مسائل باستان‌شناسی
بهاآبادی درباره محدودیت‌های طرح جامع در خصوص مسائل باستان‌شناسی توضیح داد: طرح جامع وظیفه‌ای برای ورود به زیر زمین ندارد و تنها به سطح زمین و عملکردهای شهری توجه دارد اما اگر عملیات باستان‌شناسی انجام شده باشد و محدوده‌هایی مشخص شود که نیاز به حفظ دارند، طرح جامع موظف به رعایت آن‌ها است.
وی تأکید کرد: مشاوران طرح جامع همواره بر حفظ میراث تاریخی اصفهان تأکید داشته‌اند، اما محدودیت‌های بودجه‌ای و مدیریتی در مرحله اجرا باعث مشکلات و تخریب‌هایی شده است. او امیدوار است که در آینده، اجرای طرح‌ها با دقت بیشتری انجام شود تا بافت تاریخی ارزشمند اصفهان حفظ شود.
تحولات قانونی و بافت تاریخی اصفهان در طرح‌های توسعه شهری
حسین پیرزاده، مسئول تهیه طرح جامع جدید شهر اصفهان در ادامه میزگرد اظهار کرد: از آخرین طرح جامعی که برای اصفهان در سال ۱۳۶۷ تهیه شد، حدود ۳۵ سال گذشته است. در این ۳۵ سال، دو یا سه اتفاق مهم رخ داده که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، قانون مصوب ۱۳۹۸ تحت عنوان «حفظ و احیای بافت‌های تاریخی کشور» است. بر اساس این قانون، ۱۶۸ محدوده تاریخی در کشور به تصویب شورای عالی معماری و شهرسازی رسیده است. این موضوع بسیار مهم و اثرگذار است.
وی افزود: در این قانون، محدوده‌های تاریخی شهرها مشخص شده است. برای شهر اصفهان که حدود ۲۲۰۰ هکتار بافت تاریخی دارد، قبلاً ۱۲۰۰ هکتار از این محدوده شناسایی و تصویب شده بود.
مسئول تهیه طرح جامع جدید شهر اصفهان تصریح کرد: طرح جامع وظیفه‌اش تنها کشیدن خط محدوده و حریم نیست، اما در عین حال این موضوع هم بخشی از وظایف آن است. وظیفه اصلی طرح جامع این است که مهم‌ترین محورهای توسعه شهر را تعیین کند. منظور از محور، صرفاً مفهوم جغرافیایی آن نیست، بلکه تعیین راهبردهای توسعه شهر برای یک دوره بلندمدت است. این طرح باید برای شهر سیاست‌گذاری کرده و چارچوبی برای تهیه طرح‌های آتی ارائه دهد.
وی تأکید کرد: ما در این طرح، یک تابوی قدیمی را شکستیم و به سمت طرح دو سطحی حرکت کردیم. این یعنی علاوه بر طرح جامع برای کل شهر، طرح تفصیلی نیز نه به صورت کلی، بلکه بر اساس حساسیت‌های مختلف شهر تهیه می‌شود. سیاست‌گذاری‌ها بر اساس این حساسیت‌ها انجام می‌شود و در چارچوب این سیاست‌گذاری‌ها، طرح‌های موضوعی و موضعی و همچنین معیارها و ضوابط شهری تعیین خواهد شد. این بدین معناست که دیگر کل شهر اصفهان زیر بار یک تصمیم‌گیری کلی نمی‌رود.
وی با اشاره به مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی در سال ۱۴۰۰ بیان کرد: این مصوبه تأکید دارد که برای محدوده تاریخی اصفهان، طرح ویژه‌ای برای حفظ و احیای این بافت تهیه شود. این مصوبه نشان‌دهنده تغییرات مهمی است که در این سال‌ها رخ داده است. به طور مثال، در زمان تهیه طرح‌های جامع قدیمی، ما تحت تأثیر منشور آتن بودیم. شخصیت بزرگی مانند لو کوربوزیه این منشور را به یک گفتمان جهانی تبدیل کرد. اما امروز، ما بیشتر در چارچوب پارادایم نوشهرگرایی قرار داریم که به تنوع در شهر و مسائل همکارانه اهمیت می‌دهد.
پیرزاده درباره مدیریت محدوده تاریخی اصفهان توضیح داد: یکی از پیشنهادهای این طرح جامع این است که محدوده تاریخی شهر اصفهان، که حدود ۲۲۰۰ هکتار است، مدیریت شهری مستقل داشته باشد. این مدیریت جدا از مناطق شهری فعلی است و برای این محدوده شهردار مستقل در نظر گرفته می‌شود.
نبود کلید واژه باستان‌شناسی شهری در ادبیات طرح جامع اصفهان
وی در خصوص اهداف کلان طرح جامع جدید شهر اصفهان گفت: یکی از اهداف کلان طرح، حفظ میراث ملموس و ناملموس تاریخی و فرهنگی شهر اصفهان است. در چارچوب این هدف کلان، سه هدف جزئی شامل حفظ، احیا و بازآفرینی میراث ملموس و ناملموس فرهنگی با رویکرد نوآوری اجتماعی، بازآفرینی بافت‌های تاریخی بر اساس منطق همیاری میان بافت میراث و فرهنگ شهر، معرفی و ترویج میراث تاریخی و فرهنگی شهر است که این اهداف کلان و جزئی، به گونه‌ای تدوین شده‌اند که بتوانند سیاست‌ها و خطوط اصلی توسعه شهری را تضمین کنند و به طرح‌های منطقه‌ای بعدی جهت بدهند.
مسئول تهیه طرح جامع جدید شهر اصفهان گفت: یکی از مواردی که تاکنون کمتر به آن پرداخته شده، مفهوم باستان‌شناسی شهری است. من تا امروز واژه‌ای به نام باستان‌شناسی شهری در تدوین طرح جامع نشنیده بودم. اما به نظر می‌رسد که می‌توان این مفهوم را در چارچوب میراث ملموس و ناملموس تاریخی گنجاند. این نوع طرح جامع باید برای خود واژه‌نامه‌ای تعریف کند که این واژه‌ها را مشخص کرده و معیارها و ضوابط لازم را ارائه دهد.
مشروح ادامه میزگرد در روزهای آتی منتشر می‌شود.........
