کاشی‌کاری و تزیینات حمام‌ها

حمام‌های عباسیان نیز با نقوش متنوعی از کتیبه‌ها، نقش‌های جانوران، موجودات افسانه‌ای چون عنقا و گیاهان و آدمیان بر دیوارها، آراسته شده بود. درباره تزیینات در حمام‌های ایران تا پیش از عصر ایلخانی اطلاعات چندانی در دست نیست.

منابع مکتوب، اصلی‌ترین شواهد در این‌باره محسوب می‌شوند.

مطابق توصیفات کتاب تاریخ بیهقی، مسعود غزنوی در کاخ خود در هرات حمام ساخته بود که در تزیین آن، همه انواع نقوش به‌ویژه تصاویر انسانی غیر خلاقی نقش شده بود. حمام‌های دوره آل‌بویه نیز از تزیینات بی‌بهره نبوده‌اند.

اطلاعات چندانی درباره تزیینات داخل حمام‌های سلجوقی ذکر نشده است. تزیینات وابسته به معماری در حمام‌های ایلخانی، بیشتر از دوره‌های قبل مورد استفاده قرار گرفت. حمام کاخ شرف‌الدین هارون در بغداد، متعلق به قرن هفتم هجری، به‌دلیل نقاشی‌های دیواری منحصربه فرد شامل تصاویر انسانی با مضامین غیراخلاقی مشهور بوده است. ابن بطوطه، سیاح قرن هشتم هجری، در سفرنامه خود در توصیف خانقاهی در

شهر اصفهان، چنین نوشته است: «...گرمابه‌ای عالی مفروش به رخام دارد که دیوارهایش از کاشی است. این حمام وقف است.»

گزارش ابن بطوطه یکی از اولین مدارک تاییدکننده استفاده از کاشی در حمام‌های اصفهان در دوره ایلخانی است. بررسی نگاره‌های دوره تیموری نیز بیانگر رواج استفاده از انواع تزیینات مانند کاشی‌کاری، حجاری، مقرنس و کاربندی در حمام‌های آن دوره است.

بیشترین نقوش تزیینی استفاده‌شده در این نگاره‌ها، نقوش هندسی مثل ستاره داوود یا گره ۶تایی و نقوش اسلیمی بوده است. در این نگاره‌ها، نقوش تزیینی گیاهی در ازاره (بخش سنگی دیوار) حمام‌ها به شکل گل و برگ‌های درهم به رنگ‌های سفید و فیروزه‌ای و سبز و زرد بر زمینه آبی لاجوردی به تبعیت از معماری قرن هشتم و نهم هجری قمری بیشتر در قالب کاشی معرق ظاهر شده است. احتمالا نقوش جانوری نیز در این نوع بناها مورد استفاده قرار گرفته است.

نگاره‌ها، مفصل‌ترین نقوش و تزیینات مربوط به بینه (رختکن) حمام است و گرمخانه تزیینات کمتری دارد. با رشد و پیشرفت معماری در عصر صفوی، تزیینات وابسته به معماری به عنصری مهم در حمام‌ها بدل شد. نقطه اوج کاربرد تزیینات در حمام‌های صفوی، شهر اصفهان است. به نوشته شاردن، اصفهان در آن زمان ۲۷۲حمام داشته و آغاز احداث حمام‌های خصوصی در خانه‌ها از دوره صفویه بوده است.

در این دوره تکنیک و نقوش به کاررفته در حمام‌ها بسیار متنوع بودند و در قالب انواع تزیینات مانند آهک‌بری و کاشی کاری بر دیوار حمام‌ها نقش بستند. در دوره زندیه تغییرات چشمگیری در ساختار معماری و تزیینات حمام‌ها به‌وجود نیامد. کاربرد حجاری‌های نفیس در ستون‌ها و حوض‌ها، مهم‌ترین ویژگی در حمام‌های دوره زندیه بود.

در عصر قاجار، تزیینات نقاشی دیواری، آهک‌بری و کاشیکاری مانند گذشته اما در ابعاد گسترده‌تر و کیفیت نازل‌تر ادامه یافت. نقوش گرمابه‌های قاجاری که در سردر و دهلیز و بینه نقاشی یا کاشی‌کاری می‌شد، شامل تصویر انسان‌ها، حیوانات، نباتات، دیو، شیطان و حیوانات ترکیبی بود. هنری رنه دالمانی و یاکوب پولاک و کارلا سرنا در سفرنامه‌های خود به توصیف این نقوش پرداخته‌اند.

از نقوش جانوری در کاشی‌های صفوی حمام‌های اصفهان، به استثنای پرندگان کاشی‌های حمام وزیر، نمونه‌ای باقی نمانده است. نقوش جانوری در کاشی‌های قاجاری حمام‌ها، به شکل واقع‌گرا و اغلب به‌عنوان تکمیل‌کننده طرح اصلی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. استفاده از نقوش حیواناتی مانند اسب، آهو و شیر در صحنه‌های شکار در نگارگری و کاشی‌کاری قاجاری بیانگر ارتباط نزدیک بین هنرمندان است. بعضی نقوش مانند نقش گرفت و گیر گاو و شیر روی کاشی‌های سردر حمام حاج بنان و شکار شیر در صحنه شکارگاه جنبه نمادین دارد. حمله شیر به گاو، نماد پیروزی و قدرت، غلبه تابستان بر بهار، برکت و فراوانی بوده است.

 با وجود کاربرد فراوان نقش حیوانات ترکیبی و اساطیری مانند سیمرغ یا دیو در حمام‌های سایر شهرها، در کاشی‌کاری حمام‌های شهر اصفهان از این نقوش استفاده نشده است.

 ورود به عصر پهلوی و توسعه مدرنیته باعث افت کیفیت حمام‌های عمومی و از رونق افتادن آنها و رواج حمام‌های خصوصی شد.

 از پژوهشی به قلم جمیله منصوری جزآبادی