تعلل ایران از «جاده توسعه عراق»

با توجه به اهمیت اتصالات منطقه‌ای و بین‌المللی و ضرورت توجه به ساخت بنادر، راه‌آهن و جاده و توسعه زیرساخت‌های لجستیک، کریدورهای بسیاری در منطقه جنوب‌غرب آسیا شکل‌گرفته‌‌‌‌‌اند که برخی از آنها عملا ایران را دور می‌زنند. به این‌ترتیب با توجه به توسعه‌‌‌‌‌نیافتگی زیرساخت‌های ایران و همچنین نبود تعامل سازنده با جهان، ایران در رقابت در عرصه ترانزیتی دنیا در حال عقب‌ماندن است. هم‌‌‌‌‌زمان سایر کشورهای منطقه نیز به‌دنبال آن هستند تا سهم و اثرگذاری خود را در شکل‌گیری محورهای مواصلاتی تجاری، پررنگ کنند. در این میان پروژه «جاده توسعه عراق» نیز با هدف تبدیل عراق به کریدور مهم تجاری طراحی شده‌است. اجرای این پروژه نگرانی‌ها درباره کاهش سهم ایران در ترانزیت منطقه‌ای را پررنگ می‌کند. گزارش اخیر اتاق بازرگانی ایران درباره جهت‌‌‌‌‌گیری عراق در حوزه کریدورها جالب‌توجه است.

ترانزیت نقش مهمی در شکل‌گیری روابط بین‌المللی دارد. توجه به این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که ایجاد همکاری‌های چندجانبه میان کشورهای منطقه و سازمان‌های بین‌المللی می‌تواند ثبات کریدورهای استراتژیک را تقویت کند و به فرصتی برای توسعه کشورها منجر شود. بااین‌‌‌‌‌وجود سال‌ها تحریم و کاهش نقش ایران در معادلات تجاری و اقتصادی دنیا، مانع آن شده که ایران سهمی درخور از فرصت‌های ترانزیتی منطقه، در اختیار بگیرد. این تحریم‌ها به اقتصاد ایران آسیب زیادی وارد‌کرده و توانایی ما را در اجرای پروژه‌های بزرگ ترانزیتی محدود کرده‌است.

به‌علاوه آنکه صاحبان سرمایه‌های بزرگ نیز تحت‌تاثیر همین شرایط تحریمی، حضور خود را در کشور ما کمرنگ کرده‌اند، به این ترتیب ایران نتوانسته پروژه‌های زیرساختی مربوط به کریدورها را به‌‌‌‌‌موقع و باکیفیت اجرایی کند و از این رقابت جا مانده‌است.

جاده توسعه عراق از آرزو تا واقعیت‌‌‌‌‌

پروژه «جاده توسعه عراق» یک طرح زیرساختی بلندپروازانه است که با هدف تبدیل عراق به یک کریدور تجاری مهم بین آسیا و اروپا طراحی‌شده و شامل احداث شبکه‌ای از خطوط ریلی پرسرعت و بزرگراه‌هاست که بندر بزرگ فاو را به مرز ترکیه و سپس به اروپا متصل می‌کند. به گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران از اهداف کلیدی این طرح می‌توان به تسهیل تجارت، تنوع‌‌‌‌‌بخشی اقتصادی، افزایش درآمد ملی و تقویت اتصال منطقه‌ای اشاره کرد، با این‌حال اجرای آن با چالش‌هایی همچون تامین مالی ۱۷‌میلیارد دلاری، مدیریت پیچیدگی‌های سیاسی و تضمین امنیت در عراق مواجه است. موفقیت این طرح می‌تواند نقش عراق را در تجارت‌جهانی تقویت کند.

پروژه جاده توسعه عراق، هم ایده‌ای قدیمی است و هم رویکردی جدید؛ اراده دولت عراق برای پیشبرد این پروژه، منابع مالی قابل‌‌‌‌‌توجه این کشور، حمایت‌های ترکیه از طرح و همچنین تمایل بخش مهمی از مردم عراق به اجرای چنین پروژه‌های بزرگی می‌توانند عواملی باشند که به تحقق آن کمک می‌کنند. بااین‌حال، این طرح حتی در صورت اجرا با چالش‌های جدی ازجمله مساله سوددهی مواجه خواهد بود.

یکی از مهم‌ترین چالش‌های این پروژه، جایگاه مبهم کریدور جاده توسعه عراق در ابتکار کمربند و راه چین است. برخی تحلیلگران عراقی همواره بر نقش کلیدی عراق در این ابتکار تاکید‌کرده و «جاده توسعه» را به‌عنوان حلقه‌‌‌‌‌ای مهم در این طرح معرفی کرده‌اند، اما در واقعیت، کریدورها در چارچوب ابتکار کمربند و راه چین اهمیت چندانی ندارند. درواقع، منطق اصلی این طرح، پیشبرد توسعه زیرساختی در عراق و ایجاد پیوند اقتصادی و لجستیکی با ترکیه است. اجرای این طرح می‌تواند سرمایه سیاسی و اجتماعی دولت عراق را افزایش دهد؛ سرمایه‌ای که این کشور، پس از سال‌ها جنگ، ناامنی و ضعف حکمرانی، به‌‌‌‌‌شدت به آن نیاز دارد.

فرصت‌ها و چالش‌ها

پروژه «جاده توسعه» عراق، هم ایده‌ای قدیمی است و هم رویکردی جدید دارد. قدیمی ازاین‌‌‌‌‌جهت که از دوران عثمانی همواره به‌عنوان یک طرح جذاب مطرح بوده و در برهه‌‌‌‌‌هایی تلاش‌هایی برای اجرایی‌شدن آن صورت‌گرفته‌است. جدید از این منظر که دولت عراق اخیرا اجرای این پروژه را آغاز‌کرده و امیدوار است بخش‌های مهمی از آن را تا سال‌2030 به اتمام برساند. اینکه این ایده همواره مطرح بوده اما هنوز اجرایی نشده‌است، پیچیدگی‌ها و دشواری‌‌‌‌‌های تحقق آن را نشان می‌دهد.

بر اساس مباحث مطرح‌شده، اراده دولت عراق برای پیشبرد این پروژه، منابع مالی قابل‌‌‌‌‌توجه این کشور، حمایت‌های ترکیه از طرح و همچنین تمایل بخش مهمی از مردم عراق به اجرای چنین پروژه‌های بزرگی می‌توانند عواملی باشند که به تحقق آن کمک کنند، با این‌حال این طرح حتی در صورت اجرا با چالش‌های جدی ازجمله مساله سوددهی مواجه خواهد بود. همان‌طور که اشاره شد، بیش از 90‌درصد تجارت‌جهانی از طریق دریاها انجام می‌شود. از 10‌درصد باقی‌مانده که از مسیرهای خشکی انجام می‌گیرد، حدود 7‌درصد آن تجارت درون منطقه‌ای است. بخش عمده این تجارت نیز بین اقتصادهای بزرگ اروپایی و آمریکای‌شمالی انجام می‌شود.

تحریم؛ مهم‌ترین مانع توسعه ترانزیتی ایران

پروژه جاده توسعه عراق، از دیدگاه مقامات ایرانی، فرصت‌ها و چالش‌هایی را به‌دنبال دارد. در‌درجه نخست آنکه این پروژه می‌تواند با اتصال راه‌آهن شلمچه – بصره، سهم ایران را در شبکه حمل‌ونقل منطقه‌ای تقویت کند و فرصت‌هایی را برای افزایش ترانزیت کالا ایجاد کند. هرچند برخی نگرانی‌ها درباره کاهش سهم ایران در ترانزیت منطقه‌ای وجود دارد.

مقامات ایرانی تاکید دارند که توسعه زیرساخت‌های داخلی ازجمله خطوط ریلی، بنادر و جاده‌‌‌‌‌ها، برای افزایش رقابت‌پذیری کشور ضروری است. همچنین آنها بر لزوم همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای بهره‌‌‌‌‌برداری از این پروژه، تقویت روابط با کشورهای همسایه به‌ویژه ترکیه و مشارکت بخش خصوصی،

 تاکید می‌کنند.از سوی دیگر امنیت و ثبات منطقه‌ای و تاثیر این پروژه بر کریدورهای موجود مانند کریدور شمال – جنوب از دیگر اولویت‌‌‌‌‌های ایران است. در حوزه عملیاتی، ایران درخواست مشارکت شرکت‌های ایرانی در این پروژه را هم مطرح کرده‌است. البته باید تاکید کرد؛ عراق سازوکاری چهارجانبه با مشارکت قطر، امارات و ترکیه برای پیشبرد اجرای این طرح‌ تدوین کرده‌است.

در همین‌‌‌‌‌حال باید خاطرنشان کرد؛ چالشی که در مسیر مشارکت ایران وجود دارد، تحریم‌های ایالات‌متحده است که هرگونه فعالیت شرکت‌های ایرانی در خارج از کشور را با پیچیدگی‌های متعددی روبه‌رو می‌کند و مزیت نسبی شرکت‌های ایرانی در قیاس با رقبای خارجی را برای دولت عراق، کمرنگ می‌کند.