میرزا محمدتقی خان فراهانی، فرزند کربلایی قربان و فاطمه، ۱۹ دی ۱۱۸۵ شمسی در روستای هزاوه به دنیا آمد. پس از ۴۵ سال عمر، به تاریخ ۲۰ دی ۱۲۳۰ شمسی در باغ فین کاشان جان او گرفته شد. او سه سال، یعنی از ۲۸ مهر ۱۲۲۷ تا ۲۲ آبان ۱۲۳۰ شمسی، صدارت کشورمان را به روزگار ناصری بر عهده داشت.
اقدامات بزرگ و کوچک امیرکبیر در مدت صدارت کوتاهش به هم پیوسته بود. به‌طوری که باید گفت طرح او به‌منظور افزایش اقتدار و کارآمدی حکومت مرکزی و تغییر جایگاه ایران در حوزه بین‌الملل با اهداف آموزشی‌اش، چون تأسیس دارالفنون بی‌ارتباط نبود، اما آنچه وجود این مرکز یادگیری فنون و علوم را معنا و قوام می‌بخشید، حوزه ترجمه و نشر و کتاب بود.
اقدام دیگری که می‌توان هم‌زمان با دارالفنون ذکر کرد و در رونق دنیای ترجمه و نشر و کتاب مؤثر دانست، بی‌تردید تأسیس اداره ترجمه است. این مرکز ترجمه به ریاست ادوارد برجیس از اهالی انگلستان اداره می‌شد. بخشی از فعالیت آن نیز به ترجمه مقالات اختصاص داشت. این مقالات درواقع متونی بودند که از روزنامه‌های اروپایی، قلمرو عثمانی و دو سرزمین مصر و هند انتخاب می‌شد.
از ریشارخان فرانسوی تا میرزا ملکم اصفهانی
جامعۀ عصر امیرکبیر در حالی اداره ترجمه را بنا کرد و به برگردان متون خارجی نیاز داشت که کمتر کسی از بین خود ایرانیان در جایگاه مترجم فعالیت می‌کرد. همین کاستی سبب شدتا نه‌فقط ادوارد برجیس، بلکه بنا بر نیاز زمانه از دیگر افراد خارجی، مانند ریشارخان فرانسوی و آندره نمساوی (اتریشی) نیز برای همکاری در ترجمه دعوت شود.
نباید فراموش کرد که این مترجمان خارجی، تحت‌نظر و مورد اعتماد بودند، درواقع هرکسی نمی‌توانست به ادارۀ ترجمه راه پیدا کنند. چنان‌که امیرکبیر یک بار که برای یافتن مترجم مسلط به زبان روسی به دردسر افتاده بود، برای یافتن یک مترجم شایسته این‌گونه دستور داد: «یک نفر آدم حلال‌زاده‌ای که صرفه دولت را از دست ندهد و امین باشد [بیابید].»
با این همه، مملکت از مترجم ایرانی خالی نبود! گروهی از مترجمان کشورمان نیز ایرانیان مسیحی بودند که از بین آن‌ها میرزا ملکم اصفهانی از ارامنه جلفا برایمان نامی آشنا است. دانشجویانی که در فرنگ درس و مشق آموخته بودند نیز در اداره ترجمه فعالیت می‌کردند. درنهایت، برخی افراد هم بودند که فرنگ نرفته و درس‌خوانده ایران بودند، اما به دنیای مترجمی هم راه یافتند. یحیی‌خان، میرزا آقای تبریزی و میرزا محبعلی یکانلو ازجملۀ این افرادند.
ورود ۲۹۳ جلد کتاب به ایران
هم‌زمان با برگردان متون مختلف، به‌منظور جمع‌آوری کتاب‌هایی در موضوعات متعدد و از نقاط دور و نزدیک دنیا تلاش شد. در همین دوران سه سال و سه ماه صدارت امیرکبیر فقط در یک نوبت، ۲۹۳ جلد کتاب از فرانسه به کشور وارد شد؛ مسئله‌ای که به باور مورخان با توجه به روزگار خود اهمیت و ارزش وافری دارد.
ازجملۀ آن کتاب‌ها می‌توان به «فضلای فرانسه»، «احکام دولت فرانسه نسبت به صنعتکاران»، «زراعت از قرار علم طبیعی»، «ساختن چوب و امارت کشتی» و «عمل معادن و کارکنان آن» اشاره کرد. به‌طور کلی، این کتاب‌های وارد و ترجمه شده در کشور به موضوعاتی چون علوم طبیعی، صنعت، سیاست و قوانین، تربیت حیوانات اهلی و خانگی و پزشکی نظر داشت.
میرزا حسن و نقشۀ جغرافیایی اصفهان
از میان اقدامات امیرکبیر قطعاً چاپ «روزنامۀ وقایع اتفاقیه» از دیرباز و بین نسل‌های مختلف مشهورتر بوده است، اما در کنار آن و نیز ترجمه و انتشار کتاب‌های گوناگون که بخشی از آن ذکر شد، باید از نشر انواع نقشه نیز یاد کرد. فلوغون رفائیل انگلیسی ازجمله پژوهشگرانی بود که امیرکبیر امر تهیۀ نقشه را به او سپرد.
رفائیل به‌غیراز اینکه به چاپ یک کتاب درباره جغرافیای عمومی موفق شد، به دستور صدراعظم نقشه جهان را نیز در ۲۵ قطعه تهیه و منتشر کرد که به اسم «رفایلی» شهرت یافت. به جز نقشه دنیا، نقشه‌هایی از کشورمان ایران و ایالات مختلف آن هم تهیه شد که در نوع خود جدید و کاربردی بودند.
یکی از آن نقشه‌ها به همت میرزا حسن نامی تهیه شد. او از سوی امیرکبیر دستور یافت که به اصفهان برود و نقشه آن ایالات را بکشد. امیرکبیر پیش از اعزام میرزا حسن به اصفهان به نایب‌الحکومه این ایالت چنین نوشت: «آن عالیجاه قدغن نماید منزل مناسبی به جهت مشارالیه معین نمایند که آمدوشد زیاد نداشته باشد، و به فراغت مشغول کار گردد. و نیز در صورتی که محتاج به شخص بلدی باشد که نقشۀ اصفهان و متعلقات آن را بکشد، البته مضایقه نکرده، آدم بلدی تعیین نماید که با مشارالیه گردش کند. و از بابت اخراجات و سیورسات او مقرر است که ماهی بیست تومان به مشارالیه برسد.» بعدها که این نقشه تهیه شد، امیرکبیر طی نامه‌ای دیگر آن را رضایت‌بخش دانست و گفت که باید برای تمام ایران چنین نقشه‌ای تهیه شود.
سه سال و سه ماه صدراعظمی برای مردی چون امیرکبیر بسنده بود که بتواند فصلی نو در قلمرو ترجمه و نشر کتاب آغاز کند و دنیای تازه‌ای را پیش روی نخبگان و حتی عموم مردم قرار دهد. اینکه اقدامات اخیر امیرکبیر بر توسعه علوم و معرفت عصر وی اثرگذار بود تردیدی نیست؛ با این حال شاید بتوان تأثیرات عمیق‌تر آن را در روزگار پس از امیرکبیر و از مسیر جنبش مشروطه، تأسیس مدارس نو و گسترش بیش از پیش ترجمه و نشر و کتابت یافت.
مرجع
اقبال آشتیانی، عباس (۱۳۹۰)، «میرزا تقی خان امیرکبیر»، تهران: نگاه.
انتهای پیام
