گورخرماهی گنو در آستانه انقراض / میراث زیستی ایران در حال نابودی

به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، گورخرماهی گنو (Aphaniops ginaonis) یکی از منحصربه‌فردترین ماهیان ایران و جهان به شمار می‌رود. این گونه نادر و بسیار زیبا در چشمه آبگرم و گوگردی گنو در منطقه حفاظت‌شده گنو (ذخیره‌گاه زیست کره) در نزدیکی بندرعباس استان هرمزگان، با دمایی حدود ۴۰ درجه سانتی‌گراد، زیست می‌کند؛ دمایی در محدوده دمای استاندارد جکوزی‌های آب گرم! به نظر می‌رسد هیچ گونه دیگری در آب های داخلی ایران توانایی زندگی در چنین شرایط دشوار و ویژه‌ای را نداشته باشد. حداکثر طول این ماهی کوچک حدود 50 میلی‌‌متر بوده و تا ۵ سال نیز عمر می کند.

گورخرماهی گنو

آرش جولاده رودبار، پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان، در این خصوص به رکنا گفت: این ماهی به خانواده گورخرماهیان (Aphaniidae) تعلق دارد. در گذشته، ۱۰ گونه از این خانواده در آب‌های داخلی ایران زیست می‌کردند که اکنون یکی از آنها، گورخرماهی پارسی (Esmaeilius persicus)، در ایران منقرض شده است. از میان ۹ گونه باقی‌مانده، تنها یک گونه در وضعیت مطلوبی قرار دارد و سایر گونه‌ها بر اساس آخرین ارزیابی اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت  (IUCN)  در یکی از دسته‌های تهدید انقراض جای گرفته‌اند.

وی تاکید کرد: گورخرماهی گنو بومزاد ایران است و در هیچ نقطه دیگری از جهان یافت نمی‌شود. حتی در ایران نیز زیستگاه آن تنها به بخشی از چشمه گنو محدود شده است. این گونه در حال حاضر در طبقه‌بندی به‌شدت در خطر انقراض (CR) قرار دارد و اگر همچنان مورد بی‌مهری قرار گیرد، در آینده‌ای نه‌چندان دور ممکن است سرنوشتی مشابه گورخرماهی پارسی پیدا کرده و از طبیعت ایران محو شود.

چه تهدیداتی برای این گونه وجود دارد؟

آرش جولاده افزود: در گذشته‌ای نه‌چندان دور، چشمه گنو دارای شرایط طبیعی بود. آب گرم گوگردی پس از جوشش از دل زمین، در جوی‌های خاکی جریان می‌یافت و پس از طی مسافتی حدود یک کیلومتر به نخلستان‌ها می‌رسید و در بستر فرو می‌رفت. به دلیل مطلوبیت زیستگاه فوق و شرایط ایده آل در این مسیر، گورخرماهی گنو به‌طور گسترده‌ای در آن حضور داشت. 

نقشه چشمه و زیستگاه ماهی گورخری گنو

وی همچنین تاکید کرد: اما، در سال‌های اخیر، با ساخت مجتمع تفریحی-سیاحتی، مراکز آب‌درمانی، و احداث کانال‌های بتنی برای هدایت آب خروجی چشمه گنو، بخش عمده‌ای از زیستگاه این گونه از بین رفت و متاسفانه اکنون جمعیت گورخرماهی گنو تنها در محدوده‌ای کوچک (حدود 200 متر از مسیر) یافت می‌شود.

در مناطقی که بستر چشمه کمتر تخریب شده و شرایط طبیعی دارد، گورخرماهی گنو بیشتر مشاهده می شود.

پژوهشگر موسسه تحقیقاتی تکامل و تنوع زیستی لایبنیز آلمان تاکید کرد: جایگزینی جوی‌های طبیعی با کانال‌های بتنی یکی از اصلی ترین دلایل تخریب زیستگاه این گونه است، چرا که کانال‌های بتنی امکان رشد گیاهان آبزی، تجمع شاخ و برگ درختان، و تشکیل ریشه‌ها را فراهم نمی‌کنند. این شرایط به معنای نابودی زیستگاه مناسب و کاهش امکان تولیدمثل این گونه است. علاوه بر این، سرعت بالاتر جریان آب در کانال‌های بتنی نسبت به جوی‌های طبیعی، بقای گورخرماهی گنو را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد. علاوه بر این، استخر شنا و مجتمع آبدرمانی نیز به صورت متناوب گندزدایی و فاصلاب آن به زیستگاه این گونه تخلیه می گردد و در طول مسیر نیز بازدید کنندگان از چشمه اقدام به استحمام، شست و شوی لباس و ظروف در کانال های آب خروجی می کنند که باعث سرازیر شدن مقدار زیادی از مواد شوینده و شیمیایی به صورت مستقیم در زیستگاه این گونه می شود که به نظر می رسد از عوامل مهم کاهش شدید جمعیت این گونه باشد.

آیا از زیستگاه گورخرماهی گنو حفاظت می شود؟

وی همچنین افزود: سازمان حفاظت از محیط زیست برای حمایت و حفاظت از این گونه اقداماتی انجام داده است، اما متأسفانه این تلاش‌ها کافی نبوده‌اند. به‌عنوان نمونه، استخری سیمانی برای کمک به تولیدمثل و افزایش جمعیت این گونه ساخته شده است. با این حال، این استخر استانداردهای زیستگاهی مناسب را برای این گونه فراهم نمی‌کند. به همین دلیل، اگر از این استخر بازدید کنید، حتی یک نمونه از این گونه را نیز در آن نخواهید یافت این مسئله نشان‌دهنده نبود مطالعات و کار کارشناسی دقیق در این زمینه است که در نتیجه آن، منابع بیت‌المال به هدر رفته است.

استخر سیمانی احداث شده برای گورخرماهی گنو

آرش جولاده اظهار کرد: متأسفانه در گذشته نیز اقداماتی برای بازیابی جمعیت گورخرماهی گنو انجام شده که نتایج مطلوبی به همراه نداشته است. یکی از این اقدامات، انتقال ماهیان از چشمه‌های اطراف به چشمه گنو بوده است. با این حال، به نظر می‌رسد متولیان این طرح، از این نکته آگاه نبوده‌اند که جمعیت‌های موجود در چشمه‌های دیگر متعلق به گونه‌ای متفاوت، یعنی گورخرماهی هرمز (Aphaniops teimorii)، هستند. این اقدام باعث ایجاد تداخل ژنتیکی و دورگه شدن بین این دو گونه شده و در نهایت نیز منجر به آلودگی ژنتیکی جمعیت گورخرماهی گنو خواهد شد.

احداث کانال های بتنی،ریختن زباله،آبتنی و شست و شوی لباس از مهم ترین دلایل تخریب زیستگاه و کاهش جمعیت گورخرماهی گنو است

راهکار حفاظت و حمایت از گورخرماهی گنو چیست؟

وی در پایان افزود: برای حفاظت از گورخرماهی گنو، اولین اقدام می‌تواند ممنوعیت شست‌وشو و شنا در زیستگاه این گونه باشد. همچنین، ضروری است که آب خروجی مجتمع‌های آب‌درمانی و دوش‌های حمام که حاوی مواد شوینده و شیمیایی است، تصفیه شود. در صورتی که امکان تصفیه وجود ندارد، این آب باید به مسیری جداگانه هدایت شده و از زیستگاه گورخرماهی گنو دور گردد. پیشنهاد می‌شود استخر سیمانی احداث‌شده برای این گونه تخریب و زیستگاه به وضعیت طبیعی پیش از ساخت استخر بازگردانده شود. همچنین، می‌توان با ایجاد جان‌پناه‌هایی از شاخه‌ها، برگ‌ها، و سایر مواد طبیعی درختان، شرایط زیستگاهی مناسب‌تری برای این گونه فراهم کرد. علاوه بر این، نصب تابلوهای آموزشی در طول مسیر چشمه می‌تواند به آگاهی‌بخشی عمومی در مورد ارزش گورخرماهی گنو کمک کند. بسیاری از مردم با افزایش آگاهی از اهمیت این گونه، از تخریب زیستگاه و صید تفریحی آن در زمان شنا خودداری خواهند کرد. در نهایت، پاکسازی زباله‌های انباشته‌شده در زیستگاه این گونه نیز اقدامی ضروری است که می‌تواند نقش مهمی در بهبود کیفیت زیستگاه و حفاظت از این گونه ایفا کند.

آبشار گنو؛ حوض های این آبشار زیستگاه گورخرماهی گنو است.

ریشه و شاخ و برگ درختان مهترین جانپناه برای گورخرماهی گنو است اما گیاهان قادر به رشد در کانال های سیمانی نیستند.