اولویت رفع فیلتر شبکه های مجازی به روایت آمار

تداوم بی‌خبری از جزئیات

به گزارش «تابناک» به نقل از دنیای اقتصاد؛ یک هفته پیش گمانه‌زنی‌ها درباره رفع فیلتر گوگل‌پلی و واتس‌اپ قوت گرفت؛ تا جایی که سرانجام در سومین جلسه شورای عالی فضای مجازی فیلترینگ این دو پلتفرم رفع شد. حالا که تقریبا یک هفته از این اتفاق می‌گذرد، با وجود انتقادات نسبت به رویه دولت در شروع مراحل رفع فیلترینگ هنوز جزئیات این برنامه منتشر نشده است. البته دبیر شورای فضای مجازی در مصاحبه تلویزیونی خود توضیحاتی در این خصوص مطرح کرد که به نگرانی‌ها بیشتر از قبل دامن زد. محمدامین آقامیری درباره اینکه اگر سکوهای خارجی حاضر به تفاهم با ایران نشوند، توضیح داد که اگر به هر دلیلی سکوها با ما تفاهم نکردند، بخش خصوصی می‌تواند با واسطه این تفاهم را انجام دهد. او همچنین مطرح کرده است که بخش خصوصی می‌تواند با سکوها توافق کند تا پوسته داخلی آن پلتفرم ایجاد شود. این جمله نگرانی فعالان و کنشگران نسبت به ایده «پوسته داخلی» را که در طرح منتشر شده توسط خبرگزاری مهر آمده بود، تایید کرد. در آن طرح که تاکنون ارتباط آن با برنامه گام‌به‌گام دولت برای رفع فیلترینگ تایید یا تکذیب نشده است، نه تنها اشاره‌ای به رفع فیلتر اینستاگرام نشده، بلکه رفع محدودیت‌های دسترسی به تلگرام و یوتیوب نیز مشروط به پذیرفتن شروط کشور یا ارائه این دو پلتفرم از طریق سکوهای داخلی در صورت عدم توافق است. با این حال و در شرایطی که ابهامات و عدم شفافیت نسبت به طرح رفع فیلترینگ شدت گرفته است، صحبت‌هایی مبنی بر رفع فیلتر تلگرام و یوتیوب هم مطرح می‌شود. ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر سابق شورای فضای مجازی با اشاره به مصوبه اخیر از احتمال رفع فیلتر تلگرام و یوتیوب گفته و همچنین به سکوت درباره تعیین تکلیف فیلترینگ اینستاگرام هم اشاره کرده است.

انتشار ۹۰ هزار توییت انتقادی

جدا از ابهامات و تناقضات در عملکرد مسوولان در فرآیند اجرای برنامه رفع فیلترینگ، انتقادات از مرحله اول فیلترینگ ادامه دارد. در روزهای اخیر برخی از حامیان فیلترینگ مقابل مرکز ملی فضای مجازی تجمع و نسبت به رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی اعتراض کردند. علاوه بر این، مدیران پلتفرم‌ها و پیام‌رسان‌های داخلی هم که در سال‌های اخیر از فضای انحصاری و حمایتی در نبود امکان رقابت با پیام‌رسان‌های بین‌المللی بهر‌ه‌مند شده‌اند، اعتراض کردند. مهدی انجیدنی، مدیرعامل ویراستی و پیام‌رسان گپ، در مخالفت با رفع فیلتر واتس‌اپ گفت: «این اقدام به معنای حضور و فعالیت شرکت خارجی و آمریکایی در بازار کشور ما بدون رعایت ضوابط و بدون پاسخگویی و بدون تعهد به داده‌های مشتریان ایرانی است.»

این در حالی است که به اعتقاد فعالان و کارشناسان رفع فیلتر هر یک از پلتفرم‌ها به ایجاد رقابت در بازار محصولات و بهبود کیفیت خدمات منجر می‌شود. شهاب‌الدین خدابخش، مدیرعامل یکی از مارکت‌های داخلی دانلود و نصب اپلیکیشن معتقد است که در سال‌های گذشته استارت‌آپ‌های ایرانی به دلیل اعمال سیاست‌های محدودکننده اینترنت، فیلترینگ و محدودیت‌های بین‌المللی، فرصت رقابت آزاد را از دست داده‌اند و ضمنا هزینه‌های گزافی به کاربرانشان تحمیل شده است. نکته مهم این است که با رفع فیلتر سکوهای پرطرفدار، نخستین قدم در راستای ایجاد زیرساخت رقابت آزاد برداشته خواهد شد.

با این حال همچنان سیاست‌های محدودکننده اینترنت و تحریم‌های بین‌المللی سد بزرگی پیش‌روی کسب‌وکارهاست و همین موضوع موجب شده تا انتقادات از برنامه گام‌به‌گام دولت برای رفع فیلترینگ ادامه داشته باشد. محمد رهبری، پژوهشگر شبکه‌های اجتماعی، پژوهشی بر شبکه اجتماعی ایکس انجام داده است که نتایج آن نشان می‌دهد که از ظهر روز سه‌شنبه ۴ دی‌ماه تا ظهر روز سه‌شنبه ۶ دی‌ماه، حدود ۹۰ هزار توییت و ریتوییت با حدود ۱.۱میلیون لایک و ۲۳.۴ میلیون بازدید در انتقاد از سیاست رفع فیلترینگ منتشر شده است. بر اساس نمودار شبکه بازنشرهای توییت‌های مربوط به این موضوع‌ که در آن ۱۴هزار و ۲۱۸ کاربر حضور دارند، ترکیبی از کاربران روزمره‌نویس و فعالان حوزه فناوری، در کنار کاربران تحول‌خواه و بخشی از منتقدان نظام سیاسی هستند که کاربران روزمره‌نویس و فعالان حوزه فناوری با ۳۵ درصد بیشترین سهم از شبکه را به‌خود اختصاص داده‌اند. این کاربران ضمن انتقاد از مواردی نظیر «اینترنت اقشار»، «پوسته داخلی» و مواردی که در طرح منتشر شده توسط خبرگزاری مهر آمده بود، سیاست فیلترینگ را نقد کرده و خواهان رفع فیلتر کامل شبکه‌های اجتماعی، خصوصا اینستاگرام و تلگرام شده‌اند و رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی را ناکافی قلمداد کرده‌اند. پس از آن، کاربران برانداز و سلطنت‌طلب ۲۸ درصد از شبکه را به‌خود اختصاص داده‌اند و در توییت‌هایشان مساله فیلترینگ را یک مساله فرعی و بی‌اهمیت تلقی کرده‌اند. علاوه بر این، کاربران اصولگرا نیز رفع فیلتر شبکه‌های اجتماعی را بی‌اهمیت قلمداد کردند. این کاربران که ۲۱درصد از شبکه را تشکیل داده‌اند، ضمن نقد دولت بابت پیگیری رفع فیلتر شبکه‌های اجتماعی با برجسته کردن مشکلات اقتصادی کشور، رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی را بی‌اهمیت دانسته‌اند.

اهمیت اینستاگرام و تلگرام برای کسب‌وکارها

نتایج این پژوهش انعکاسی از مطالبه عمومی رفع کامل فیلترینگ و به خصوص اینستاگرام و تلگرام است که آمارهای مختلف و متعدد هم به وضوح اهمیت و اولویت سهم این دو پلتفرم را در بین کاربران و کسب‌وکارها تایید می‌کنند. البته همین گزارش‌ها به رتبه سوم واتس‌اپ در استفاده مردم و مشاغل اشاره می‌کند، اما کارشناسان و فعالان رفع فیلتر این پلتفرم را به دلیل تداوم فیلترینگ گسترده ناکافی می‌دانند. آمارهای مرکز توسعه تجارت الکترونیک‌، اتاق ایران و گزارش سالانه یکی از پلتفرم‌های فعال در تبلیغات دیجیتال، اهمیت و اولویت رفع فیلتر اینستاگرام و تلگرام را به وضوح نشان می‌دهد.

با اینکه مرکز توسعه تجارت الکترونیکی در گزارش‌های اخیر خود جزئیات سهم پیام‌رسان‌های خارجی و فیلتر شده را در معاملات تجارت الکترونیک منتشر نمی‌کند، اما در گزارش همین مرکز از مبادلات کسب‌وکارهای اینترنتی در سال 1401 آمده که اینستاگرام با ۵۵ درصد بیشترین سهم را در میان شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها برای استفاده به عنوان فضای تجاری مکمل داشته است. این سهم در سال گذشته ۸۴ درصد بود. نکته جالب‌توجه این گزارش، پیشی‌گرفتن تلگرام از واتس‌اپ در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ است. تلگرام حالا در دنیای تجارت الکترونیک کشور سهمی ۴۱ درصدی دارد. به‌نظر می‌رسد محبوبیت تلگرام پس از فیلترینگ گسترده در نیمه دوم ۱۴۰۱، بیشتر از قبل شده است. با این حال، مرکز توسعه تجارت الکترونیک در گزارش سال 1402 آماری از سهم پلتفرم‌های داخلی و خارجی در تجارت الکترونیک منتشر نکرده و صرفا اعلام کرده است که کسب‌وکارهای فعال در حوزه تجارت الکترونیکی برای معرفی، ارائه و تبلیغ خود در کنار وب‌سایتشان از رسانه‌های دیگری مانند شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها به عنوان رسانه‌های مکمل استفاده می‌کنند. در این بخش، سهم شبکه‌های اجتماعی ۴۳ درصد، تلفن‌(مرکز پشتیبانی تماس) ۲۵ درصد، پیام‌رسان‌ها ۲۲ درصد و اپلیکیشن‌های موبایلی ۱۰ درصد اعلام شده است.  با این حال گزارش سالانه یکی از پلتفرم‌های فعال در حوزه تبلیغات دیجیتال بیانگر فعالیت حدود چهار میلیون فروشگاه در بستر اینستاگرام و تلگرام است. طبق این گزارش، از میان 46 میلیون کاربر ایرانی که در اینستاگرام ثبت‌نام کرده‌اند، 31 میلیون کاربر فعال هستند. همچنین از میان 60 میلیون کاربر ایرانی که در تلگرام ثبت‌نام کرده‌اند، 24 میلیون کاربر فعال هستند. نکته مهم این گزارش رشد 19 درصدی تعداد صفحات عمومی هر کاربر ایرانی در اینستاگرام نسبت به سال 1401 است. این گزارش علاوه بر تایید محبوبیت اینستاگرام و تلگرام در بین کسب‌وکارهای ایرانی، نشان می‌دهد که تلگرام، پراستفاده‌ترین پیام‌رسان میان همه کاربران است، ایتا و واتس‌اپ نیز توسط بیش از نیمی از پاسخ‌دهندگان نظرسنجی این گزارش استفاده می‌شود.

میزان استفاده از پیام‌رسان ایتا در میان کاربران نسل X بیشتر است. برای نسل Z پیام‌رسان واتس‌اپ بعد از تلگرام در جایگاه دوم قرار دارد. آخرین گزارش ایسپا هم بیانگر این است که با وجود اینکه فیلترینگ میزان استفاده از اینستاگرام را کاهش داد، اما همچنان میزان استفاده از آن در مقایسه با سایر پلتفرم‌ها قابل توجه و 46.5 درصد است. نتایج دیگر این نظرسنجی نیز استقبال ایرانی‌ها از سایر شبکه‌های اجتماعی فیلترشده از جمله تلگرام و واتس‌اپ را تایید می‌کند. بر این اساس، پیام‌رسان تلگرام با 39.3 درصد بیشترین میزان استفاده و واتس‌اپ نیز با 33.3درصد استفاده در رتبه سوم فهرست شبکه‌های اجتماعی محبوب ایرانی‌ها قرار دارد. نتایج گزارش اخیر اتاق ایران از وضعیت کسب‌وکارهای دیجیتال پس از فیلترینگ گسترده نشان می‌دهد که تقریبا ۴۰ درصد از کسب‌وکارهای آنلاین برای فروش محصولات و خدمات خود از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند. پرکاربردترین شبکه اجتماعی برای کسب‌وکارها اینستاگرام است که با استفاده ۵۵ درصدی از سوی کسب‌وکارها محبوب‌ترین شبکه اجتماعی برای آنها بوده است. تلگرام بین کسب‌وکارها ۴۱ درصد کاربرد داشته و ۳۷ درصد از کسب‌وکارها هم از واتس‌اپ استفاده می‌کنند. در ادامه این گزارش، سه سناریوی احتمالی با رویکردهای خوش‌بینانه، میانه و بدبینانه در خصوص میزان اثرگذاری فیلترینگ بر کسب‌وکارها در نظر گرفته شده که طبق آن، در خوش‌بینانه‌ترین حالت، زیان فیلترینگ معادل ۲۵ درصد از درآمد کسب‌وکارها در ۴ ماهه فعالیت آنها برآورد شده و بنابراین، در این بازه زمانی کسب‌وکارها در مجموع بیش‌از ۳۹ هزار میلیارد تومان آسیب دیده‌اند که معادل ۱۱۶۰ میلیون دلار در ۴ ماه بوده است(با نرخ دلار همان سال).

بنابراین میزان ضرر روزانه کسب‌وکارها 9.5میلیون دلار در سال 1401 برآورد شده است. در مجموع به نظر می‌رسد که با مرور آمار و گزارش‌های منتشر شده از سوی بخش خصوصی و دولتی درباره اهمیت اینستاگرام و تلگرام برای مردم و کسب‌وکارها طبیعی است که گام اول رفع فیلترینگ نتوانسته رضایت آنها را جلب کند. البته نمی‌توان اهمیت رفع فیلتر واتس‌اپ را هم برای مردم و مشاغل انکار کرد.