به گزارش خبرگزاری مهر، به مناسبت بیست و یکمین سالگرد زلزله بم، نود و سومین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی مدیریت بحران توسط پژوهشکده سوانح طبیعی و کرسی یونسکو در مدیریت سوانح طبیعی، در محل پژوهشکده سوانح طبیعی برگزار شد.
این نشست با محوریت بررسی درس‌آموخته‌های اسکان دوره انتقال پس از سوانح و مرور چالش‌ها، مسائل و راه‌حل‌های مرتبط در تجربیات گذشته با سخنرانی مهندس مجید جودی، معاون بازسازی و مسکن روستایی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی؛ مژگان طاهری تفتی، عضو هیئت‌علمی دانشکده شهرسازی دانشگاه تهران؛ فیروزه صابر، دبیر شورای راهبردی شبکه کمک؛ مهسا بشیری، دبیر کرسی یونسکو در مدیریت سوانح طبیعی؛ ترانه یلدا، معمار و شهرساز؛ امیرحسین گرکانی، رئیس پژوهشکده سوانح طبیعی و جمعی از معاونان و مدیران این پژوهشکده برگزار شد.
بازسازی تنها به مسکن و کالبد شهر محدود نمی‌شود، بلکه ابعاد روانی، اجتماعی و اقتصادی مردم نیز باید مد نظر باشد
در ابتدای این نشست مجید جودی، معاون بازسازی و مسکن روستایی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی به تشریح تجربیات بازسازی مناطق آسیب‌دیده در ایران پرداخت. وی با اشاره به وقوع زلزله‌های بزرگ پیش و پس از انقلاب، از تحول در شیوه بازسازی‌ها و اهمیت مشارکت مردم سخن گفت.
جودی با مروری بر تجربه‌های پیش از انقلاب، از زلزله بوئین‌زهرا (۱۳۴۲)، به‌عنوان نمونه‌ای یاد کرد که در آن، به دلیل نبود برنامه‌ریزی مدون، بازسازی مناطق به کشورهای خارجی سپرده شد و درباره این موضوع اضافه کرد: بعد از انقلاب نیز بازسازی بدون مشارکت مردم آغاز شد؛ به‌طوری که بنیاد مسکن به‌صورت مستقل اقدام به ساخت مسکن برای مردم کرد. این شیوه در بازسازی مناطق جنگ‌زده همچون هویزه نیز اجرا شد، اما به دلیل عدم تطابق طرح‌ها با نیازها و فرهنگ مردم، مورد استقبال قرار نگرفت.
معاون بازسازی بنیاد مسکن، زلزله سال ۱۳۹۶ در گیلان و زنجان را نقطه عطفی در تدوین برنامه‌های بازسازی دانست و اظهار کرد: در این برنامه، محوریت مشارکت مردم مورد توجه قرار گرفت. تصمیم بر این شد که دولت تنها در مواردی که مردم توانایی انجام آن را ندارند، ورود کند.
جودی با تأکید بر بازسازی چندبعدی گفت: بازسازی تنها به مسکن و کالبد شهر محدود نمی‌شود، بلکه ابعاد روانی، اجتماعی و اقتصادی مردم نیز باید مد نظر باشد. در زلزله بم، شاهد افسردگی شدید مردم بودیم، اما با اجرای طرح‌هایی همچون بازیافت مصالح قدیمی و مشارکت مردم در سازندگی، توانستیم امید را به جامعه بازگردانیم.
وی همچنین به نقش نهادهای محلی اشاره کرد و افزود: در زلزله بم، به‌جای حذف دفاتر نظام مهندسی و جایگزینی آن با دستگاه‌های دولتی، این دفاتر تقویت شدند. نتیجه این شد که پس از بازسازی، دفتر نظام مهندسی بم از ۴ عضو به ۷۰ عضو دارای مهندسی حرفه‌ای ارتقا یافت.
جودی از راه‌اندازی سایت‌های نمونه‌سازی در بم خبر داد و گفت: هر گروهی که مدعی ارائه تکنولوژی مناسب برای ساخت‌وساز بود، امکان اجرای نمونه در این سایت‌ها را داشت. مردم نیز با بازدید از این نمونه‌ها، بهترین گزینه را انتخاب می‌کردند. این رویکرد موجب شد تکنولوژی‌های ارائه‌شده، هم با اقتصاد مردم سازگار باشد و هم شرایط اقلیمی منطقه را در نظر بگیرد.
وی در ادامه با اشاره به ضرورت سیاست‌گذاری‌های پایدار در بازسازی مناطق زلزله‌زده بیان کرد: برای موفقیت در بازسازی، نگاه کوتاه‌مدت کافی نیست. باید برنامه‌هایی تدوین کنیم که با تغییر دولت‌ها یا مدیران، روند بازسازی تحت تأثیر قرار نگیرد. همچنین، آموزش‌های مستمر به مردم و استفاده از ظرفیت‌های بومی می‌تواند ضریب موفقیت را افزایش دهد.
معاون بازسازی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی درباره اهمیت مشارکت مردم تأکید کرد: تجربه‌ها نشان می‌دهد که مشارکت مردم و توجه به نیازها و فرهنگ آن‌ها، کلید موفقیت در بازسازی مناطق زلزله‌زده است. هرچه این مشارکت پررنگ‌تر باشد، بازسازی با رضایت بیشتری انجام خواهد شد.
جامعه مدنی باید نقش خود را در پیشگیری، تاب‌آوری و مدیریت بحران‌ها جدی بگیرد
در بخش دیگر برنامه، فیروزه صابر، دبیر شورای راهبردی شبکه کمک، در سخنرانی خود به تشریح عملکرد، دستاوردها و چالش‌های این شبکه در مدیریت بحران‌های اجتماعی و طبیعی پرداخت. وی با اشاره به تجربه‌های این شبکه از زمان تأسیس در سال ۱۳۹۸، به ضرورت نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در پیشگیری و مدیریت بحران‌ها و همچنین تقویت تاب‌آوری اجتماعی اشاره و تأکید کرد: شبکه کمک، در هفته‌های ابتدایی شیوع کرونا در سال ۱۳۹۸ شکل گرفت و مأموریت اولیه آن پیشگیری و حمایت از اقشار آسیب‌پذیر بود. با کاهش بحران کرونا، مأموریت این شبکه به مدیریت بحران‌های اجتماعی و مخاطرات طبیعی توسعه یافت و ارتباط بیشتری بین نهادهای مدنی و دانشگاهی برقرار شد.
وی با اشاره به شیوه فعالیت سازمان‌های مردم‌نهاد در ایران، افزود: این سازمان‌ها در سه محور همکاری با دولت، فعالیت مستقل و همبستگی اجتماعی فعالیت می‌کنند. اما همچنان نیاز به سازماندهی جدی وجود دارد، چرا که نمی‌توان از نگاه بالا به جامعه یا دولت انتظار داشت که تمام مسائل شود. پیوند با گروه‌های مردمی غیررسمی و شناخت بهتر ظرفیت‌های محلی نیز ضروری است.
فیروزه صابر، به اهمیت اقدامات پیشگیرانه تأکید کرد و اظهار داشت: متأسفانه در ایران اغلب، هنگام وقوع بحران‌ها بسیج می‌شویم و به جنبه‌های پیشگیرانه کمتر بها داده می‌شود. آموزش، شناخت محلی، افق بلندمدت و مطالبه گری، از جمله اقداماتی هستند که باید در حوزه پیشگیری توسط جامعه مدنی تقویت شوند
وی افزود: برای اثربخشی در مدیریت بحران، نقش تسهیلگری سازمان‌ها بسیار مهم است. این امر نیازمند آموزش، دانش و جلب مشارکت مردمی است. اما در بسیاری از موارد، به دلیل عدم حضور مردم در صحنه، انتظارات آن‌ها افزایش یافته و همین موضوع روند مدیریت بحران را کند می‌کند.
دبیر شورای راهبردی شبکه کمک با اشاره به برخی چالش‌ها تصریح کرد: یکی از مشکلات اساسی، عدم وجود اعتماد متقابل میان جامعه مدنی و دولت است. این مسئله باعث کاهش اثربخشی فعالیت‌ها می‌شود. همچنین، نبود بانک اطلاعاتی و سامانه‌ای جامع برای مدیریت نیازها و منابع در مراحل پیش، حین و پس از بحران، یکی از نقاط ضعف در مدیریت بحران است.
فیروزه صابر به برخی دستاوردهای شبکه کمک در بحران‌های اخیر اشاره کرد و گفت: در سیل سال ۱۳۹۸ در خوزستان و گلستان، سازمان‌های مردم‌نهاد نقش مهمی در همگرایی و اثربخشی ایفا کردند. این سازمان‌ها از نیروی داوطلب، تیم‌های تخصصی، اطلاعات محلی و منابع مالی و غیرمالی بهره بردند و توانستند کمک‌های مؤثری ارائه دهند. همچنین، ایجاد شبکه‌های محلی و استانی به همگرایی بیشتر سازمان‌ها کمک شایانی کرد.
وی بر اهمیت تدوین پروتکل‌های همکاری میان دولت و سازمان‌های مردم‌نهاد تأکید کرد و گفت: برای افزایش اثربخشی، باید پروتکل‌های همکاری مشخصی وجود داشته باشد که ضمن حفظ استقلال سازمان‌ها، نقش و مسئولیت‌ها را به‌وضوح تعریف کند. این امر می‌تواند اعتمادسازی بیشتری میان نهادهای دولتی و مدنی ایجاد کند.
فیروزه صابر، در پایان سخنان خود به راهکارهایی برای بهبود مدیریت بحران اشاره کرد: آموزش و توسعه ظرفیت سازمان‌های مردم‌نهاد، تقویت شبکه‌های تخصصی و محلی، ایجاد سامانه اطلاعاتی جامع برای مدیریت منابع و نیازها، ارتقای امنیت اجتماعی و اقتصادی برای سازمان‌های مدنی و افزایش تعامل و همکاری میان دانشگاه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد می‌تواند راهکارهای مناسب برای مدیریت بحران باشد و جامعه مدنی باید نقش خود را در پیشگیری، تاب‌آوری و مدیریت بحران‌ها جدی بگیرد. این امر نیازمند نگاه تخصصی، هماهنگی بیشتر و اعتماد متقابل میان دولت، نهادهای مدنی و مردم است.
در طراحی و اجرای اسکان موقت، باید به جنبه‌های انسانی، فرهنگی و اجتماعی توجه بیشتری داشته باشیم
در ادامه نشست، مهسا بشیری، دبیر کرسی یونسکو در مدیریت سوانح طبیعی به بررسی تجربیات اسکان موقت و چالش‌های آن پرداخت. وی با تأکید بر ضرورت توجه به ابعاد انسانی و فرهنگی در طراحی و اجرای اسکان‌های موقت، به نکات کلیدی و تجربیات عملی اشاره کرد که می‌تواند در بهبود شرایط زندگی مردم در این دوران بحرانی مؤثر باشد.
بشیری در سخنان خود به مشکلات موجود در طراحی اسکان موقت اشاره کرد و گفت: اگرچه ممکن است ما تمایل داشته باشیم که فقط به کالبد فیزیکی اسکان موقت فکر کنیم، اما واقعیت این است که شرایط انسانی، اجتماعی و روانی افراد در این دوره‌ها بسیار مهم است. برای مثال، در شرایط اسکان موقت، نیاز به فراهم کردن فضایی برای زندگی روزمره، آشپزی، مراقبت از کودکان و حتی نگهداری از حیوانات خانگی ضروری است. این ابعاد انسانی می‌تواند تأثیر زیادی در کیفیت زندگی افرادی که مجبور به زندگی در این فضاها هستند، داشته باشد.
وی سپس به یکی از مشکلات اساسی در اسکان‌های موقت، یعنی دسترسی به سرویس‌های بهداشتی، پرداخت و گفت: یکی از مسائلی که خانم دکتر شاهی عزیز همواره به آن اشاره می‌کنند، فاصله سرویس‌های بهداشتی از محل اسکان موقت و طراحی آن‌هاست. تجربه‌های گذشته نشان داده‌اند که بسیاری از زنان و کودکان به دلیل ترس از دسترسی به سرویس‌های بهداشتی یا به دلیل مشکلات جسمی مانند ارتفاع زیاد سرویس‌ها، نتوانسته‌اند از آن‌ها استفاده کنند. این مشکلات، به‌ویژه برای سالمندان و افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن، نیازمند توجه ویژه است.
دبیر کرسی یونسکو در مدیریت سوانح طبیعی به تجربیات شهر اصفهان اشاره کرد و گفت: در تجربه‌هایی که در اصفهان داشتیم، مردم خودشان به ایجاد فضاهایی برای حفظ حریم خصوصی‌شان پرداخته بودند. آن‌ها برای نگهداری از مرغ و خروس‌ها و سایر حیوانات خانگی خود راه‌حل‌هایی پیدا کرده بودند که می‌تواند برای ما درس‌آموز باشد. این نشان می‌دهد که مردم در شرایط بحرانی به‌طور خلاقانه راه‌حل‌هایی برای زندگی خود پیدا می‌کنند و می‌توان از این تجربیات برای بهبود شرایط در اسکان‌های موقت استفاده کرد.
بشیری در پایان سخنان خود تأکید کرد: در طراحی و اجرای اسکان موقت، باید به جنبه‌های انسانی، فرهنگی و اجتماعی توجه بیشتری داشته باشیم. این موضوعات می‌توانند تأثیرات زیادی در بهبود کیفیت زندگی افراد در شرایط بحرانی داشته باشند. به علاوه، در کنار طراحی کالبدی، باید به سرویس‌های بهداشتی و دسترسی مناسب به آن‌ها، به‌ویژه برای افراد مسن و دارای بیماری‌های خاص، توجه ویژه‌ای داشته باشیم.
برای بازسازی مسکن، نباید تنها به ساخت خانه‌های مقاوم اکتفا کرد. باید به مسأله مسکن غیررسمی و افراد مستأجر نیز توجه ویژه‌ای داشته باشیم
در بخش دیگر این نشست، مژگان طاهری تفتی، عضو هیئت‌علمی دانشکده شهرسازی دانشگاه تهران، با اشاره به تجربیات زلزله بم، بر ضرورت توجه به ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در برنامه‌ریزی‌های اسکان موقت و بازسازی تأکید کرد. وی با بیان این که بحران‌ها به‌ویژه زلزله بم نشان‌دهنده چالش‌های اساسی در حوزه اسکان موقت هستند، تصریح کرد: در بدترین روزهای زندگی مردم، همچنان مهربانی و صمیمیت مردم قابل تحسین بود و این مسئله نشان می‌دهد که در شرایط بحرانی نیز می‌توان به همدلی مردم اعتماد کرد. اما این همدلی به خودی خود کافی نیست و باید ساختارها و برنامه‌ریزی‌های مناسبی برای اسکان موقت وجود داشته باشد.
طاهری تفتی در ادامه، مشکلات اساسی موجود در اسکان موقت و خدمات زیرساختی را مورد بررسی قرار داد و افزود: یکی از مشکلات عمده‌ای که در اسکان موقت وجود دارد، نحوه جانمایی و طراحی سرویس‌های بهداشتی است. متأسفانه، این سرویس‌ها اغلب به‌طور اصولی طراحی و توزیع نشده‌اند و نتایج اجتماعی و بهداشتی آن‌ها تأثیرات منفی زیادی بر مردم داشته است.
وی همچنین به مشکلات بهداشتی ناشی از آب آشامیدنی و خدمات شستشوی ظروف اشاره کرد و گفت: استفاده از آب‌های غیر بهداشتی برای شست‌وشو و مشکلات ناشی از تجمع حشرات و آلودگی‌های محیطی، زندگی مردم را در شرایط بحرانی بسیار دشوار کرده است. حتی در برخی مواقع، بارش باران وضعیت را بحرانی‌تر کرده است.
این استاد دانشگاه با تأکید بر لزوم برنامه‌ریزی جامع در زمینه اسکان موقت گفت: در برنامه‌ریزی برای اسکان موقت، باید به مردم اجازه داده شود که خودشان انتخاب کنند کجا اسکان یابند، اما باید راهنمایی و هدایت مناسبی نیز صورت گیرد تا از بروز مشکلات جلوگیری شود. این نوع اسکان نیاز به هماهنگی دقیق بین نهادهای مختلف دارد.
وی همچنین به چالش‌های بازسازی مسکن و تأثیر آن بر اسکان موقت اشاره کرد و افزود: برای بازسازی مسکن، نباید تنها به ساخت خانه‌های مقاوم اکتفا کرد. باید به مسأله مسکن غیررسمی و افراد مستأجر نیز توجه ویژه‌ای داشته باشیم. بسیاری از افراد در شرایط بحرانی نمی‌خواهند از مکان‌های موقت خارج شوند و این مسئله نیازمند مدیریت بهینه است.
طاهری تفتی در ادامه سخنان خود پیشنهاداتی برای بهبود وضعیت اسکان موقت ارائه داد: یکی از مهم‌ترین راه‌حل‌ها، توجه به نیازهای اقتصادی مردم است. باید به ایجاد اشتغال و کاهش مشکلات اقتصادی تمرکز کنیم، چرا که بازسازی فقط با برگشت به وضعیت گذشته ممکن نخواهد بود. ایجاد فرصت‌های شغلی و حمایت کسب‌وکارهای محلی می‌تواند راه‌گشا باشد.
وی همچنین به تجربیات کشورهایی مانند ژاپن اشاره کرد و گفت: کشورهایی مانند ژاپن بلافاصله پس از وقوع زلزله، برنامه‌های اشتغال‌زایی را آغاز کردند. این رویکرد می‌تواند به بازسازی سریع‌تر و بهبود شرایط اقتصادی در مناطق آسیب‌دیده کمک کند.
طاهری تفتی در پایان صحبت‌های خود بر اهمیت مشارکت مردمی و همکاری نهادهای دولتی و غیردولتی تأکید کرد و گفت: امیدوارم که این تجربیات و برنامه‌ها به‌طور صحیح و مؤثر اجرا شوند تا از هدر رفت منابع جلوگیری شود و مردم بتوانند در شرایط بحرانی بهترین استفاده را از امکانات موجود داشته باشند.
نهادهای دولتی نمی‌توانند به‌تنهایی تمام نیازهای مردم را برآورده کنند
در ادامه ترانه یلدا، معمار و شهرساز، با تجربه گسترده‌ای که در مواجهه با بحران‌ها، به ویژه در زلزله‌های اخیر دارد، در سخنانی مفصل به چالش‌ها و راهکارهای مدیریت بحران و اسکان پس از زلزله اشاره کرد.
