رازهای بهره‌وری پایین در بخش صنعت ایران

بررسی ابعاد شاخص رقابت‌‌‌پذیری صنعتی نشان می‌دهد که روند صنعتی‌‌‌شدن در ایران روندی رو به تکامل نبوده و شدت صنعتی شدن و کیفیت آن متناسب با تغییرات در سطح منطقه‌‌‌ای و بین‌المللی نیست. حتی این تغییرات در برخی شاخص‌‌‌ها روندی نزولی داشته است. بر این اساس تغییر در ساختار تولید و تجارت صنعتی در ایران مشهود است. ساختار تولیدات صنعتی و سهم اندک تولید محصولات با تکنولوژی متوسط و بالا در ارزش‌‌‌افزوده نشان می‌دهد که صنعت کشور عمدتا به سمت محصولات منبع‌محور و با ارزش‌‌‌افزوده پایین حرکت کرده است.بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد که سهم بخش صنعت در اقتصاد ملی در سه‌دهه اخیر در تله پایین‌‌‌تر از ۲۰‌درصد قرار گرفته و الگوی رشد سهم اقتصادهای پیشرفته در این بخش را از خود نشان نداده است. کاهش در سهم اشتغال بخش صنعت در مقایسه با سهم اشتغال خدمات نشان‌‌‌دهنده این است که خدماتی شدن در ایران پیش از صنعتی شدن اتفاق افتاده است.الگوی توسعه کشورهای توسعه‌‌‌یافته، نشان می‌دهد که این کشورها پس از صنعتی‌‌‌شدن به کاهش سهم اشتغال صنعتی و حرکت به سمت خدمات (خدمات مرتبط با تولید مانند خدمات فنی و علمی، طراحی، تحقیق و توسعه) پرداخته‌‌‌اند، در حالی که ایران در یک روند معکوس در حال افزایش اشتغال در بخش خدمات و کاهش سهم اشتغال صنعتی قبل از مرحله صنعتی‌‌‌شدن است.

تحلیل وضعیت صنایع عمده کشور، نمایانگر آن است که به‌جز صنایع تولید محصولات غذایی، اکثر صنایع مهم و پیشرو به مزیت‌‌‌های انرژی و منابع معدنی وابسته هستند. اگرچه این مزیت‌‌‌ها می‌‌‌توانند مفید باشند؛ اما تنوع و نوآوری در سایر حوزه‌‌‌ها برای تضمین رشد پایدار اقتصادی ضروری به نظر می‌‌‌رسد. در این وضعیت نیاز به تغییر ساختار صنعتی و توسعه فناوری‌‌‌های نوین برای تقویت بهره‌‌‌وری و افزایش سهم صنعت در رشد اقتصادی ضرورت دارد.بررسی روند تشکیل سرمایه ثابت ناخالص نشان می‌دهد که روند این متغیر در بخش ساختمان و ماشین‌آلات از ابتدای دهه ۱۳۹۰ نزولی بوده است و این روند کاهشی در ماشین‌‌‌آلات که عمدتا به بخش صنعت مرتبط هستند، شیب تندتری را تجربه کرده است. موجودی سرمایه نیز از سال ۱۳۹۱ رشد منفی داشته، به نحوی که موجودی سرمایه در سال ۱۳۹۸ رشد منفی ۳.۸درصدی را تجربه کرده که بیشترین رشد منفی طی دهه ۱۳۹۰ بوده است. کاهش بازده سرمایه‌گذاری در بخش صنعت و معدن در مقایسه با بازارهای موازی می‌‌‌تواند از علل کاهش روند سرمایه‌گذاری در این بخش تلقی شود. شاخص نسبت سرمایه‌گذاری در بخش‌‌‌های مولد صنعتی نسبت به بخش خدمات نشان‌‌‌دهنده توجه سرمایه‌گذاران به بخش خدمات نسبت به بخش صنعت است.