یک عکس یک روایت: یپرم خان؛ قهرمان یا ضد قهرمان؟

فرارو- تصویر یپرم خان ارمنی در کالسکه چهار اسبه خود به همراه تفنگچی‌های ارمنی مشاهده می‌شود. «یپرم داودیان گانتاکتسی» معرف به یپرم خان یکی از رهبران مشروطه به شمار می‌رود که احمد کسروی در مورد او گفته است: «به دلاوری و جنگ‌آوری به ستارخان می‌مانست و در تزبینی و بلنداندیشی همپایه حیدرعمواوغلی بود». یپرم متولد روستای بارسوم نزدیک شهر گنجه بود، در جوانی به رزمندگان ارمنی پیوسته بود، توسط نیرو‌های روسیه تزاری به اردوگاه‌های کار اجباری تبعید شد، از آنجا فرار کرد، ابتدا به ژاپن و سپس به ایران آمد. سیمای ظاهر او بدینگونه بود که اندامی رشید و نسبتاً لاغر و سیمایی رنگ پریده و گندمگون داشت، چشمانش گرد، فرو رفته و بسیار نافذ بود که ابرو‌هایی پر پشت بر آنها سایه انداخته بود و نیمه ریشی کوتاه و پر پشت بر این چهره ابهت و وقاری خاص می‌داد. 

به گزارش فرارو، اگرچه یپرم خان مجدداً به ارمنستان رفت، اما بار دیگر به ایران آمد و در گیلان مامور تشکیل حزب شد و به عنوان یک کارگر در کوره‌های آجرپزی مشغول به کار شد. در جریان حوادث انقلاب مشروطه ایران به تهران رفت، سپس در تبریز دوشادوش مجاهدان علیه نیرو‌های محمدعلی شاه جنگید و در تصرف تهران مجاهدت‌ها از خود نشان داد. بعد از پیروزی مشروطه به عنوان ریاست نظمیه انتخاب شد.

همه این حوادث باعث شده تا یپرم خان در نزد مورخان چهره‌ای شناخته شده باشد که گاه مورد تحسین و گاه مورد انتقاد قرار گرفته است. مهدی ملک‌زاده، او را بزرگترین چهره جنگ‌های قزوین، کرج، تصرف تهران و ... می‌داند و معتقد است که اگر حمل بر گزافه‌گویی نباشد، یپرم خان شجاع‌ترین شجاعان و قهرمان رزمندگان مشروطیت بود. 

البته انتقاد‌هایی نیز به عملکرد او در صحنه شطرنج سیاسی ایران نیز شده است. آنچنان که مورخان معتقدند که یپرم خان لغزش‌هایی انجام داده است؛ آنجا که با ستارخان از در دشمنی درآمد و در حادثه پارک اتابک کار‌هایی انجام داد، یا اینکه در داستان اولتیماتوم با نیرویی که در اختیار داشت به یاری هواداران پذیرفتن اولتیماتوم برخاست، مجلس را بست، چند دسته از آزادی‌خوهان را دستگیر و از تهران بیرون راند. البته کسروی معتقد است که یپرم خان هیچ کدام از این کار‌ها را از روی «ناپاکدلی یا از روی سودجویی» نکرد. سرانجام یپرم خان ارمنی در جنگی که با عبدالباقی خان چهاردولی در نزدیک قعله شورجه در همدان داشت، در میدان جنگ کشته شد.