فیلترینگ آموزشی در مدارس؟

این مصوبه با انتقادات کارشناسان نیز مواجه شده و به اعتقاد آنها وزارت آموزش‌وپرورش نمی‌تواند با هدف افزایش تمایل به استفاده از پلتفرم شاد، برای سایر پیام‌رسان‌ها ممنوعیت یا محدودیت ایجاد کند؛ زیرا در عمل امکان‌پذیر نیست و این انحصار به شبکه شاد ضربه خواهد زد. کارشناسان و فعالان در این شرایط به وزارت آموزش‌وپرورش توصیه می‌کنند تا به جای اعمال ممنوعیت، رفع اختلال‌های شاد و ارتقای کیفیت آن را در اولویت قرار دهد و در رفع شکاف دیجیتال و تحقق نسبی عدالت آموزشی تاثیرگذار باشد.

مخالفت ۶۰ درصدی

همزمان با گسترش ویروس کرونا و غیرحضوری شدن مدارس و آموزشگاه‌ها، شبکه شاد در نظام آموزش‌وپرورش کشور متولد شد. هنوز مدت کوتاهی از ایجاد و فعالیت این پلتفرم نگذشته بود که نواقص، اختلال‌ها و کندی‌های آن صدای اعتراض معلمان، اولیا و دانش‌آموزان را بلند کرد؛ تا جایی که برگزاری این کلاس درس مجازی برای معلمان و دانش‌آموزان چندان راحت نبوده و آنها مجبور به آموزش مجازی در سایر پیام‌رسان‌ها شدند. خانواده‌ها بارها گفتند که شاد قطع و وصل بسیار دارد، جذابیتی برای دانش‌آموزان ندارد و روی هر تلفن همراه و تبلتی هم نصب نمی‌شود. معلمان هم از سرعت کند اینترنت شاد گفتند و اینکه برخی از دانش‌آموزان احراز هویت نمی‌شوند و فایل‌های صوتی و ویدئویی به سختی ارسال می‌شود. با تمام این مشکلات، مسوولان شبکه شاد سعی کرده‌اند تا در سال‌های اخیر اختلال‌های این شبکه را رفع کنند و معلمان نیز در کنار پلتفرم شاد از سایر پیام‌رسان‌ها برای امور آموزشی و اطلاع‌رسانی استفاده کردند.

با این حال، در هفته‌های اخیر مصوبه‌ای از وزارت آموزش‌وپرورش مبنی بر ممنوعیت استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی برای انجام امور اداری و آموزشی در مدارس منتشر و با انتقاد و مخالفت فعالان و کارشناسان مواجه شد. در زمان انتشار، این مصوبه به شورای عالی فضای مجازی منسوب شده بود که در مدت کوتاهی تکذیب شد و سخنگوی این مرکز تاکید کرد که «این ابلاغیه در واقع توسط وزارت آموزش‌وپرورش و با امضای وزیر محترم، مستند به یک مصوبه شورای عالی فضای مجازی، تهیه و ابلاغ شده است.» با وجود انتقادات از این مصوبه، برخی افراد از جمله سیدمحسن موسوی‌زاده، نماینده مردم اهواز، باوی، حمیدیه و کارون در مجلس شورای اسلامی، موافق ممنوعیت استفاده از هر پیام‌رسان داخلی و خارجی غیر از شاد در مدارس هستند. به گفته او بسیاری از افراد می‌توانند در سایر امور خارج از موضوعات آموزشی از اپلیکیشن‌های دیگر استفاده کنند. چنین ابلاغیه‌ای فقط برای ایجاد یکپارچگی در سیستم آموزش‌وپرورش است. این نماینده مجلس معتقد است که استفاده از یک اپلیکیشن داخلی برای اطلاع‌رسانی در جهت حفاظت از سیستم آموزش‌وپرورش مناسب است؛ اگر قرار باشد از چند پیام‌رسان استفاده شود، امکان مدیریت این پلتفرم‌ها از سوی مدیران آموزش‌وپرورش سخت خواهد شد. البته این نماینده مجلس با اعلام موافقت خود از این تصمیم وزارت آموزش‌وپرورش به ضعف‌های زیرساختی شبکه شاد هم اشاره می‌کند و لازم می‌داند تا این موارد رفع شود. علاوه بر این، علیرضا منادی، دیگر نماینده مجلس نیز معتقد است که ضعف‌های زیرساختی و اختلال‌های شبکه شاد، دانش‌آموزان را مجبور به استفاده از شبکه‌های اجتماعی خارجی کرد و استفاده از فیلترشکن نیز عاملی بر عبور از تمام ممنوعیت‌ها برای دانش‌آموزان شد. او این اتفاق را ضربه محکمی به حکمرانی آموزشی کشور می‌داند و درباره الزام پلتفرم‌های خارجی همچون اینستاگرام و تلگرام بر رعایت قوانین داخلی کشور مطرح می‌کند: «امروز اینستاگرام و تلگرام علاوه بر مزایایی که به لحاظ تفریحی و آموزشی دارند، اما بستری برای سودجویی عده‌ای خاص شده‌اند و مضرات غیرقابل‌ جبرانی را به همراه دارند که هرازچندگاهی شاهد این آسیب‌ها هستیم.» از همزمانی این اظهارات با طرح جدی رفع فیلترینگ به نظر می‌رسد که مخالفان رفع محدودیت‌های فضای مجازی این‌بار به دنبال دلایل جدیدی برای تداوم ممنوعیت‌ها هستند.

به هر حال با وجود موافقت برخی نمایندگان مجلس با اقدام وزارت آموزش‌وپرورش از تبعات غیرکارشناسی و نادرستی این ابلاغیه کاسته نخواهد شد؛ تا جایی که مخاطبان «دنیای اقتصاد» نیز مخالفت خود با این تصمیم را اعلام کردند. نظرسنجی‌‌‌های انجام‌شده از ۱۳۰۰ نفر از مخاطبان «دنیای‌اقتصاد» در شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد که تقریبا ۵۰‌درصد از آنها مخالف ممنوعیت استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی برای امور اداری و آموزشی در مدارس هستند و بیش از ۴۰ درصد آنها نیز از عملکرد شبکه شاد به دلیل اختلال‌های مکرر آن گله دارند. «دنیای‌ اقتصاد» در یک نظرسنجی سه پرسش را با مخاطبان خود در میان گذاشت. سوال‌‌‌های «دنیای‌ اقتصاد» از مخاطبان خود به این شرح بوده است: «نظرتان درباره ممنوعیت استفاده از پیام‌‌رسان‌های داخلی و خارجی در مدارس چیست؟»، «برای ارتباط با مدیران و معلمان مدرسه و آگاهی از وضعیت تحصیلی فرزندان خود از کدام شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنید؟»، «رضایت یا عدم رضایت خود از عملکرد اپلیکیشن شاد را با دلیل اعلام کنید.» نتایج این نظرسنجی نشان داد که تقریبا ۵۰ ‌درصد از مخاطبان مخالف این ممنوعیت هستند، تقریبا ۳۰ ‌و ۱۷ درصد از آنها برای ارتباط با مدیران و معلمان مدرسه و آگاهی از وضعیت تحصیلی فرزندان خود به ترتیب از تلگرام و واتس‌اپ استفاده می‌کنند و ۴۱ ‌درصد از پاسخ‌‌‌دهندگان نیز از عملکرد شبکه شاد به دلیل اختلال‌های مکرر انتقاد دارند. البته پاسخ‌های مخاطبان این نظرسنجی «دنیای اقتصاد» از طریق اینستاگرام نسبت به تلگرام مقداری متفاوت و معنادار است؛ به عنوان مثال ۴۳درصد از مخاطبان اینستاگرام «دنیای اقتصاد» با ممنوعیت استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی در مدارس مخالف هستند. همچنین ۳۶ و ۳۲ درصد آنها از واتس‌اپ و تلگرام برای ارتباط با مدیران و معلمان مدرسه و آگاهی از وضعیت تحصیلی فرزندان خود استفاده می‌کنند. درصد نارضایتی مخاطبان اینستاگرام «دنیای اقتصاد» از عملکرد شبکه شاد به ۶۰ درصد می‌رسد.

ضربه انحصار به شاد

در حالی که مردم و مخاطبان «دنیای اقتصاد» از اقدام انحصارگرایانه وزارت آموزش‌وپرورش انتقاد دارند و مخالفت خود را با آن اعلام می‌کنند، کارشناسان و فعالان حوزه آموزش دیجیتال نیز این تصمیم را درست و کارشناسی نمی‌دانند. حتی برخی اخبار بیانگر مخالفت کارشناسان و طراحان شبکه شاد در این خصوص نیز است. مرضیه ادهم، کنشگر اینترنت و پژوهشگر حوزه فضای مجازی و کودک و نوجوان، هم معتقد است که مصوبه وزارت آموزش‌وپرورش تا جایی که معلمان و کارکنان این وزارتخانه و مدارس را ملزم به استفاده صرف از شبکه شاد برای امور آموزشی و اداری می‌کنند، اشکالی ندارد و در دنیا نیز هر سازمان پلتفرم مخصوص به خود را برای انجام فعالیت‌های مرتبط دارد. او با بیان این مطلب از ممنوعیت استفاده از سایر شبکه‌های اجتماعی انتقاد کرد و در این خصوص به «دنیای اقتصاد» توضیح می‌دهد: «اینکه در بخشنامه وزارت آموزش‌وپرورش انجام امور آموزشی در سایر پیام‌‌رسان‌‌های داخلی و خارجی غیر از شاد ممنوع شده، محل ایراد و انتقاد است؛ زیرا این ممنوعیت ارتباطی به وظایف و اختیارات این وزارتخانه ندارد.» او در ادامه صحبت‌های خود با اشاره به اختلال‌ها و محدودیت‌های شبکه شاد این نکته را مطرح می‌کند که برخی از مدارس و معلم‌ها با توجه به مدل‌های آموزشی خود ممکن است که لازم بدانند تا از قابلیت‌ها و امکانات سایر پلتفرم‌ها استفاده کنند. همان‌گونه که نمی‌توان تمامی مدارس را به استفاده از یک نوع پوشش یا تغذیه خاص ملزم کرد، نمی‌توان استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی را هم ممنوع کرد. مسوولان وزارت آموزش‌وپرورش باید بدانند که این سیاست در کل عملی نخواهد شد؛ تا جایی که مسوولان این وزارتخانه امکان نظارت و کنترل این موضوع را نخواهند داشت و شبکه شاد صرفا از این انحصار متضرر می‌شود.»

محمدرضا نیک‌نژاد، کارشناس آموزش و پرورش نیز در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» معتقد است که با گذشت تقریبا چهار سال همچنان کارکرد آموزشی شبکه شاد کارآمد نیست و در زمان کرونا نیز بسیاری از مدارس به سمت استفاده از پیام‌رسان‌های خارجی از جمله تلگرام و واتس‌اپ  رفتند. او در ادامه صحبت‌های خود با اشاره به مصوبه اخیر وزارت آموزش و پرورش در این باره توضیح می‌دهد: « این ابلاغیه در عمل مدارس را برای استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی محدود نخواهد کرد؛ زیرا امکان نظارت و محدودیت روی این موضوع وجود نخواهد داشت.» این کارشناس در بخش دیگری از صحبت‌های خود تصمیم اخیر وزارت آموزش و پرورش را صرفا تقویت بی‌عدالتی آموزشی می‌داند  و می‌گوید: « مدارس دولتی و مناطق محروم در دراز مدت به این دلیل که از امکانات کمتری در مقایسه با مدارس خاص و غیرانتفاعی برخوردارند و نظارت بیشتری بر آنها وجود دارد، در درازمدت آسیب جدی می‌بینند. در حالی‌که سایر مدارس راحت‌تر می‌توانند از پلتفرم‌ها و پیام‌رسان‌های جایگزین استفاده کنند.»

 با وجود انتقاد کارشناسان از این مصوبه آنها معتقدند که پلتفرم شاد هر چند اختلال و کاستی‌هایی دارد، اما در صورت ارتقای کیفیت این شبکه می‌تواند در رفع شکاف دیجیتال و افزایش نسبی عدالت آموزشی موثر باشد. ادهم نیز در این خصوص مطرح می‌کند که ارائه پلتفرم یکپارچه، منسجم و رایگان به ذی‌نفعان وزارت آموزش‌وپرورش کشور، از معلمان گرفته تا دانش‌آموزان، سیاست درستی است؛ اما این موضوع، ایجاد ممنوعیت برای دسترسی به سایر پلتفرم‌ها را توجیه نمی‌کند. در مجموع توصیه کارشناسان آموزش دیجیتال به دولت و به‌خصوص وزارت آموزش‌وپرورش این است که به جای ایجاد انحصار و ممنوعیت، ارتقای کیفیت شبکه شاد را در اولویت قرار دهد یا کاربرد این شبکه را به امور اداری محدود کند؛ زیرا ممنوعیت استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی برای امور اداری و آموزشی در عمل محقق نمی‌شود و صرفا شبکه شاد از ایجاد این انحصار متضرر می‌شود.