همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: سوالبارد مجمع الجزایری است در نروژ با فاصله تقریبی ۱۳۰۰ کیلومتر از قطب شمال. خزانه بذر سوالبارد که به انبار روز قیامت معروف شده، در سال ۲۰۰۸ در این جزیره با دریافت صد میلیون بذر از ۱۰۰ کشور جهان بطور رسمی شروع به کار کرد. هدف از راه‌اندازی این انبار حفاظت از بذرهای جهان در مقابله با بلایای طبیعی، جنگ، تغییرات اقلیمی، بیماری‌ها و فجایع انسانی است. در واقع قرار است خزانه بذرها به عنوان بیمه‌ای برای امنیت غذایی انسان در آینده عمل کند. ایران هنوز به صورت رسمی در این انبار هیچ بذری ندارد.
سوالبارد فاقد فعالیت تکتونیکی و دارای یخ‌های دائمی است و اگر روزی نیروگاه آن از کار بیفتد چندین هفته طول می‌کشد که دمای آن از منفی ۱۸ به منفی ۳ درجه برسد و حداقل دو قرن هم زمان می‌برد که به دمای صفر برسد. مهمترین بذرهای این مرکز محصولات کشاورزی به خصوص غلات است.
دانه‌ها در بسته‌های فویل سه لایه مهر و موم و ذخیره می‌شوند و سپس در ظروف پلاستیکی در قفسه‌های فلزی قرار می‌گیرند. به هر جعبه یک نانو فیلم متصل می‌کنند که اطلاعاتی در مورد مواردی مانند هویت بذر را در خود نگه می‌دارد. به طور متوسط هر بسته تقریباً ۵۰۰ دانه دارد. این مرکز ظرفیت ذخیره سازی ۴.۵ میلیون نمونه بذر را دارد. اتاق‌های ذخیره‌سازی در دمای منفی ۱۸ درجه سانتیگراد نگهداری می‌شوند. دمای پایین و دسترسی محدود به اکسیژن، فعالیت متابولیکی بذرها را پایین می‌آورد و فرسودگی و کهنگی بذر را به تاخیر می‌اندازد. یخ‌های دائمی اطراف تأسیسات نیز به حفظ دمای پایین دانه‌ها در صورت قطع برق کمک می‌کند.
این انبار کار خود را در سال ۲۰۰۸ با حدود ۳۲۰ هزار نمونه شروع کرد و سال گذشته تعداد نمونه‌ها به بیش از ۱.۲ میلیون نمونه رسیده است. بانک‌های ژن بین‌المللی مثل مرکز بین المللی بهبود ذرت و گندم، موسسه تحقیقات بین المللی برنج موسسه بین المللی تحقیقات زراعی برای مناطق استوایی نیمه خشک، مرکز بین المللی تحقیقات کشاورزی در مناطق خشک، مرکز سبزیجات جهانی همچنین بانک‌های ژن ملی و منطقه‌ای از کشورهای امریکا، آلمان، استرالیا، کانادا، سوئد، کره شمالی و هلند با این مرکز همکاری دارند.
خزانهٔ جهانی بذر سوالبارد مجموعهٔ منحصربه‌فردی از گونه‌های مواد غذایی را از قبیل بادمجان، کاهو، جو، سیب زمینی، ذرت، برنج، گندم، سورگوم و لوبیای چشم بلبلی محافظت می‌کند.
آیا ایران در خزانه قیامت بذر دارد؟
بهرام ناصری، مدیر مرکز بذر جنگلی سازمان جنگل ها و مراتع و آبخیزداری کشور: در مورد انتقال مواد ژنتیکی از ایران به خارج کشور به شدت حساسیت وجود دارد. حتی دانشجویان برای تحقیق به سختی می‌توانند نمونه‌ای از ایران خارج کنند. بر اساس ماده ۲ آیین‌نامه اجرایی شرایط دسترسی و نحوه بهره برداری ژنتیکی موضوع ماده (۶) قانون حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی کشور، خروج منابع ژنتیکی از کشور به منظور دسترسی و بهره برداری ژنتیکی نیازمند صدور مجوز است. کمیته نظارت بر منابع ژنتیکی این مجوز را باید صادر کند. چدی پیش فردی علاقه‌مند با هزینه شخصی در تلاش بود که بذر شمشاد هیرکانی را به بانک سوالبارد ببرد. ما با آنها همکاری کردیم ولی متاسفانه در نهایت نتوانست مجوز خروج بذر را بگیرد. از مجاری سمی دولتی هنوز هیچ بذری به بیرون از کشور برای نگهداری منتقل نشده است. همکاری با هر مرکزی مثل سوالبارد برای حفاظت از بذرها در مکانی دیگر از نظر علمی، حقوقی و منطقی ضروری است چرا که بذرهای درون خاک ایران که بسیاری از آنها اندمیک هستند، متعلق به کل بشریت است. در خزانه‌های داخلی نمونه‌ها تا منفی ۲۰ درجه نگهداری می‌شوند و این برای نگهداری از گونه‌هایی که خشک هستند مناسب ولی برای گونه هایی که به اصطلاح به آنها بذرهای سرسخت می‌گویند و مغزهای روغنی دارند کافی نیست. در این دما بذرها تا ۵۰ سال حفظ می‌شوند ولی اگر بخواهیم بیشتر نگهداری شوند باید به دماهای بسیار پایین‌تر منهای ۱۸۰ دسترسی داشته باشیم ولی تجهیزات این کار در ایران وجود ندارد.
نمونه‌هایی از بانک ژن در ایران:
-
مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی کشور (زیست بانک ملی کشور) در جهاددانشگاهی
بیش از ۴۰ هزار نمونه زیستی در قالب ۲۷ کلکسیون
- موسسه جنگل‌ها و مراتع کشور در وزارت کشاورزی:
بیش از ۴۷ هزار نمونه از ۴ هزار گونه گیاهی (۴۰ درصد از گونه‌های گیاهی کشور)
- مرکز بذر جنگلی سازمان جنگل ها و مراتع و آبخیزداری کشور
۴۰ گونه جنگلی مثل (زبان گنجشک نمدار، توسکا، آزاد، سوزنی‌برگ‌ها) با ذخیره ۱۰ تن
- موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیک سازمان محیط زیست
۴۰ هزار نمونه: هرباریوم
۵ هزار نمونه ژنتیکی جانوری: بانک ژن
۳۰ هزار گونه گیاهی خوراکی در دنیا وجود دارد
۸۰۰۰ گونه گیاهی
۱۲۰۰ جنس
۱۶۷ خانواده
۲۰۰۰ گونه گیاهی ایران : خطر انقراض
